Ас-саламу алейкум құрметті көрермен! Қазақстан ұлы далай елі, ер жүрек көшпенділердің туған жері, шынымен де Назар Аударуға тұрарлық қызықты тарихқа е. Және бұл тарихты біз сізге қуана баяндауға дайын біз. Бірақ алдымен қолдау үшін біздің арнаға жазылыңыз, және лөпіл бас пікір қалдырыңыз. Енді жі бір кесе қымызымызды шып, қазымызды қоржынымызға салып, атқа отырып Қазақстанның тарихын тамашылы ұғаттан айық.
Қазақстан жер көлемі бойыншы әлемде 9-ғыншы орында. Европа мен Азияда бір мезгілді орынласқан, осы шексіздалада алғашқадамныр палеолитті өрінен бері өмір сүрген. Мұны көптеген археологиялық қазбалар дәлелдейді.
Олар аңшылықпен, терімшілікпен, кейінің егіншілікпен дайын алысты. Алғашыны жылқыда қазақ жәрінде қолға бейімделген. Ал жылқы бар жерді көші қонды женгілдеді. Көшпенді өмірмен ғатар соғыстарда бірге жүрді. Жартастағы сөреттірге қарағанда қолы дәуіріндегі жергілікті дала қалықтары соғыс арбасында жақсы менгерген.
Олар мұс кендерін белсенді түрде егерді. Әр түрлі қару жарақ жасады. Скефия құрылды. Кректер оларды скефтар дебатаса, парсылар сақтар дебатаған.
Сақтар қазіргі түрік тілдес елдердің арғаталары. Ежелгі көшпелі қалық. Қайсар жауынгерлер, білікті малшылар мен тамашы садақшылар.
Олар алтынға деген сүйіспеншілікмен танымал болды. Алтындар әлі күнгі деген қорғандарды көп мөл жүрдек кездеседі. Қазақстанда табылған алтын адам осының жақсы дәлелі.
Сөйтетіра осы сақтардың байлығына қолысығуға батлы жететіндер аз болды. Өйткені олар өздерінің дәстүрлерімен қарсыласыларына үрейтудырды. Олар жоғаларының қанын ішіп, денебөліктерінен түрлі заттар жасаған, тіпті ғыздары соқысты бір қарсыласын өлтірмен түрмізгі шығалмаған.
Тіпті әлемнің жарытсын жоғалған Александр Македонский сұрдарияға дейін келіп, сақтарды көріп, Ақырында сақтыр санғасырлар бойы жауласып, бір-бірін ұғысырған көптегі түркі тілді сайпаларға бөлініп кетті. Осының арқасында Қазақстан түркілердің Еуропа мен Азияға құнысаударуының орталығын айналды. Печенектер басқа кетті. Өзбектермен қыпшақтыр шығысқа қону саударды. Селжуқтар мен түрікмендер ғон түстіпке.
Арине бұл Қазақстан аумағынан бөлініп, жан жаққа кеткен тайпалардың толық тізімі емес. Қазақстан территориясынды көптеген толыққанды мемлекеттер, қағынаттыр пайда бола бастады. Олар XIII қазырда шығысқан Қазақталасына келіп, бір-бірмен жоласып отырған шығысқанның ұрпағы көп болды.
Бірақ ол өлер алтынды өз империясын олыстарға бөліп, тек бірінші айылы бөртеден толған балыларына өлестірді. Қазақстан омағы екі баласының арасында бөлінді. 300 жылдан астам Ресейді қол астында ұстыған алтын ордасы бар Джошу, және Шағатай.
Шыңғысқаның мұра керлері әкесі жолап алған жерлерді мұраға алған соң, не істеді деп ойлайсыз. Арине олар бейлігі үшін бір-бірмен біт-бетін соғысқа батып, өздеріне енші болған жерлерді одан сайын талқандай түсті. Негізі Шыңғысқаның өмірін алдыңы бейнеден көрсеніз болады.
15-ші қасыр 15-ші қасырға қарай байырғы қалықтардың монголдардың әлде қайда көп болуыны байланысты. Монголдар басқалыптармен арласып кетті. Енді бұл елдердің барлық бейлеушілерде түркітілдес болды. Қазіргі Қазақстан жерін Моғолстан, Сибир қандығын, Нуғой ордасы, Тимуриттер және Абел Қайырдың алып өзбек қандығы бөлді. 1457 жылдан 18 жылға қараған уақытта өзбек қандығындағы шамаданды салықпен бітті.
өтпетін соқыстардан шаршаған екі султан Жәнебекпен керей 200 мүндай адамын алып аулымен бірге көшіп кетті. Олар шуыңғырның егеліп қонуыстанып қазақ қандығының негізінін салды. Көктемді керейді ақ кезге көтеріп, хан сайлайды.
Ал 1460 жылдары олар қарсыластарын ағыстыра отырып, жерлерін бақыс шет суға дейін кенетті. Және қазақтардың абруин артыра бастады. Ол кезді қазақ сөзі олып қайымес өмірлік ұстанымға байланысты қолданылған.
Қазақ еркін өмірді сүйетіндер деген мағына да қолданылды. Аушуланған Абылқайыр қасақ анақашқандарды жазылуы мақсатында жорғы бастады, бірақ жолда қайтыс болды. Ал оның артында қалған алып қандығында таққа таластық көрестер басталды.
Осы абыр-сабырды жәліпек шебер пайдыланып, өзбек қандығының барлыға омағын шайқасыз дерлік басып алды. Бүйлөші өзбек ақсектерінің езгісінен шаршаған қалық қазақ жауынгерлеріне қалыларының қақпасын өздері ашты. Бірте-бірте қазақ қажақын басқа да түркі қалықтара қазақ қандығының құрамына қосыла бастады. 16-ші ғасыр Ол заманда Орта-Азияда тұныштық жоғыды. Халықтар шексіз одақтар жасап, аймақты бақылау үшін бір-біріне соқшар ялауда болды.
Кешегі достыр күшшейінаған бойда достықты ұмытып жауға айналды. Және бектің ұлық қасымның белегі түсінді Қазақ қандығы өзінің жырықтау шегіне жетіп, Қазақстаннау мағынан тұс дипломатиялық және саудақ қатынастарын құрау өтіріп, Және Қазақ қандығының қалқы миллионға жетті. Қарымқатынасты бастаған алғашқы мемлекеттердің бірі Мәскеу күнәздегі болды. Қазақтар қалық ретінде Батыс Европаға танылабастады.
Жүздеген жылдар бойы қасымнан тараған орпақтар шегі арасын кеңетіп келеді. Мағулыстан атырап, Қазақтар оның жерінің бір бөлігін алды. Лоданкен Қазақ қандыға әлсіреген Ноғай ортасының жерлермен бірге, Мағылыстанның қалған жерлерін де өзіне сәңірді.
1580 жылы Есім Қанның белігі кезінде ташкент Қазақ қандығының құрамына еніп, кейінен астанасы болды. Қазақтар үш жүзімде даланың жауғыз белеушісі болды. 17-ші қасыр.
Өкіншіке орай, Қазақстан қандығы өзінің территориалық ұлылығына жеткенде Монгол империясының тағытырына ұшырады. Осында кең алмақта әрбір султан ұлық қан болғысы келетін. Қазақтарды тақ мұра керлікке берілмейтін.
Қанды құрметті бейлер кеңесі сайлайтын. Ал осында сайлаудың нәтижесі барлық қан болғысы келетін ұныткерлерге оңай бермейтін. Сондықтан Қазақстан жәрінде қан өлеттер бар үш жүз құрылды.
Олы жүз, орта жүз, және кіші жүз. немесе елді бөліу емес, бір қалық, бір ұлт болып қала береді. Тек әр жүздің қандар мен ұқпал ететін аумақтары бөлік. Бұл кезде Қазақ қандығының кешегі арасында жаңына жау, жоңғар қандығы күшеуе бастады.
Күскасы, жоңғарлық түркі және маңғол тайпаларының қоспасы. Жоңғарларды бір жағынан Қытай қыспақ қалса, екінші жағынан Қазақстан жеріне өздіксіз шабу ұлдыр жасап отырды. Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы тек етерес 100 жылды насытама уақытқа созылды.
Ортақ жау туындыған кезде Қазақ ханнығын ағы 300 бірге қосылып отырды. Мысалы, Орбұлақ шайқасындағы керемет женісті еске алтысақ болады. Ол кезде 300 дүнбасын Жангырхан қосқан болатын.
600 қазақ айлақ қолданып, соқ саланында жонғырлар қазған. Содан кен жонғырлардың 50 мүмкінді қаскері мұлтық қолданып женген. Бірақ Жангырхан өлгеннен кен қазақтар қайтадан бөлініп кетті.
18-ші қасыр 18-ші қасырды жонғырлар мен соғыс қиын дайтысты. 1723 жылды 27 жылға дейінгі кезең олы азап деп аталады. Жоңғарлардың орасан көп әскері жазғы жайлығы көшуге дайындалып жатқан қазақтарға кенет шабуыл жасап, олардың аумағының әсерлі бөлігін басып алды. Көптеген қалалар тоналды, бейбіт тұрғындардың шығыны есепсіз болды. Бұл кезді қазақ қандығы ең бай жайлымдарынан айырылды.
Сауда және қол өнері орталықтарадыр ап кетті. Мал басы азайды. Қазақтың көршілері қуатты мемлекеттің әлсіреуін қуана пайдланып, өздіксіз шабу олдар ұйымдастырды. 1730 жылы күші жүздің қаны Абелқайр қазаға сүкерін біректіріп, жоңғарларды ой сұрата жәңілеске ұшыратты.
Бірақ осыдың қордында жасап, бір жұдыруқта жұмлыудың ордына қазақтар қайтадан бөлініп кетті. Абелқайр батыранқы мемлекеттің ертеме, кешпе, өзіне күштіріп, ұнтымағы артқан көрісінің қолына түсетін өнтісінді. Ал қазақтар ол одалада әрқашан шашыранқы болды. Қазағы елін сақтап қалу үшін өзіне дұрыс болып көрінетін жалғы шесінде қабылдайды.
Ол кіші жүзді Ресейге қосады. Осар қылы ол өзінің беделін көтеріп, жоңғарларға тойтарыс беретін жалғыз олы Қан болуды жоспарлады. 1731 жылы кіші жүз Ресей империясының құрамына енді.
Бірақ қалған 200 бұл бастаманы қолдамайды. Осы Абел Қайырдың таңдауын сынайтындардың көбі бірін әрсені түсінуі керек. Бұл үлкен империялардың кезең еді.
Қандықтар мен көшбелі өмір салты өткен заманда қалып жатқан уақыт, Қазақ қандығы өзінің мәңгілік талас тартысы мен соғыс тардың салдарынан, экономикалық және саяси жиының жоқтығынан, даму жағынан әлем елдерінен едәуір артта қалды. Сол себепті мұқты империялар ұдыранқы Қазақ қандығынан шабуыл жасаса, жоқ болып кететіне анық болды. Қазақ жері кең байтақ, бірақ оны қорғайтын жауынгерлермен қалық саны аз еді. Барлығына қоса Қазақ қандығының жерінен олы жібек жолу өтетін.
Осы жібек жолын өзінің бақылауына алықсы келетін мемлекеттерді аз емес. Қазақ жерін еліңісі келетін мемлекеттердің ішінде Қазақтардан қалған жоңғарлардың қалдығын елеретінде дүниезілік картадан сызып тастыған Қытай империясыды бар. Осының бәрін ескере отырып әбіл қайыр осы шешінге тоқтылған болатын.
Ресейдаладағы ұқпалың кейін ету үшін Қазақтарды өз құрамына қосты. 1770-80 жылдар жүздерге орыс саңдармен басқару дәстүрлері еңізділе бастады. Қазақтарға оралдан әрі-қарай қоныстануға рухсат етілді. Және 7-л бойыны қоныстануға ыдыратып көшірілді. Осылайша орыстар қазақты ыдыратып, олтын бөлуге тұрысқан.
XIX қасырдың ортасына дейін сол кезегі орта жүз, содан кейін олы жүзде бірте-бірте империяның құрамына енді. Ал ғашында Қазақстан территориялар бірікке қырғыз автономиялық республикасы болып, көп замай оның атау қазақ болып өзгертілді. Ал 30-ші жылдар толыққанды қазақ кісіріне айналды. Осылайша жаңа мемлекеттің тарихы басталды. Осы кезбен бірге қазақ қалқының тарихындағы ең қиын жұтпен қайғы толы замандары да басталды.
Арасында қазақ көтерілістері болды, бірақ оның нәтижесі текталады орыс білігінің күшеуіне әкелді. Қазақ зиялылары қырылды. Денге, дәстүрге, тіпті тілдерге түйім салында қазақты ұлт ретінде жоқ қылып, ұдыратып жіберуге тұрсты. Әрине әріғарай не болғанын бәрі біледі. Ал егер білмесеніз, және менің ардамда сол жәлі білгеніз келсе пікір қалдырыңыз.
Негізі қысқаша шағарылымда тек басты оқиғаларды қосуға тұрыстым. Бұл күл қазақ тарихын 10 минуттық бенеге седіру мүмкінемес. Арасында көптегі соғыстар, көтердістермен толғалар жәлі ақпараттар жоқ. Мысалы бейлер жәлі, сырым датылы, абылай қан, есім қан, кенесары және тағы басқа олы толғалар жәлі мәліметтер кездеспейді.
Сондықтан қатты сөкпеніздер. Осымен бүгінгі шығарылым соңына жетті. Сіздерге онады деген ойдамын.
Келесі қызықты бейнелерді жол қанша, қошы сау болыңыздар!