Για πάνω από 80 χρόνια, το μεγάλο οικονομικό κράκ του 1929 στην Αμερική θεωρούνταν καθολικά από τους οικονομολόγους και τους ιστορικούς ο απόλυτος οικονομικός πάτος του καπιταλισμού. Μέχρι το 2014, όπου η δική μας η ελληνική κρίση το ξεπέρασε σε διάρκεια, σε ανεργία, σε υποχώρηση του ΑΕΠ, σε φτώχεια γενικά. Αν στα χρόνια αυτής της κρίσης η ελληνική κοινωνία κατάφερε να σταθεί όρθια, αυτό δεν οφείλεται σε κάποια ευνοϊκή οικονομική πολιτική, δεν υπήρξε καμία άλλωστε.
ούτε και σε κάποιο πολιτικό χειρισμό. Οφείλεται στους ισχυρούς δεσμούς της οικογένειας, της φιλίας και της αλληλεγγύης που μας χαρακτηρίζουν ως λαό, αλλά και σε έναν οικονομικό θεσμό που ευτυχώς μας είχε κληρονομηθεί πολλές δεκαετίες πριν. Το συνταξιοδοτικό μας σύστημα. Το πόσες ελληνικές οικογένειες χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων επιβίωσαν μέσα στην κρίση από τη σύνταξη της γιαγιάς και του παππού, έχει πλέον καταστεί αναπόσπαστο στο στοιχείο της νεοελληνικής κουλτούρας.
Ποια είναι όμως σήμερα? η πραγματική κατάσταση και το μέλλον αυτού του συστήματος. Βρίσκεται ακόμη στα πρόθερα της χροκοπίας, όπως μας λένε 30 χρόνια τώρα.
Από πού πληρώνονται οι συντάξεις, πότε θα πάρει σύνταξη και βασικά θα πάρει σύνταξη. Σε αυτό το βίντεο του Greekonomics θα μάθεις τα πάντα για το πώς λειτουργούν τα συνταξιοδότηκα συστήματα. Πάμε να δούμε. Για αυτό το βίντεο μαζί με μένα διεξήγαγαν πολύμινη έρευνα δι' ακόμη επιστήμονες οικονομολόγοι, ο Αχιλέας Μαντές και ο Άντωνης Λαδόπουλος. Την νομική διερεύνηση έκανε η Κατερίνα Τσιώνα.
Τους ευχαριστώ, όπως και τη Freedom24 που κάλυψε το κόστος της έρευνας, της οπτικοποίησης και της παραγώγης αυτού του βίντεο. Ο περισσότερος κόσμος βλέπει το ασφαλιστικό σαν μια λογιστική διαδικασία που τα ταμεία επιστρέφουν στους ασφαλισμένους υπό τη μορφή συντάξεων τις εισφορές που είχαν πρωτήτερα εισπράξει από εκείνους. Είναι ο κυριότερος θεσμός μεταφοράς οικονομικών πόρων από τους εργαζόμενους στο μη ενεργοπληθισμό στην πιο έμπρακτη μορφή αλληλεγγύης μεταξύ των γενναιών. Το πρώτο εθνικό συνταξιοδοτικό σύστημα αναπτύχθηκε το 1889 στη Γερμανία από το Bismarck σε μια προσπάθεια να αποτρέψει την εργατική τάξη της χώρας του από το να στραφεί προς τον σοσιαλισμό. Το μοντέλο Bismarck είχε ως στόχο τη διατήρηση του εισοδήματος και της κοινωνικής τάξης του πολίτη ακόμα και όταν δεν θα μπορούσε πια να εργάζεται.
Έτσι. Εργαζόμενοι και εργοδότες πλήρωναν αναλογικές εισφορές, οι οποίες χρηματοδοτούσαν τις τρέχουσες συντάξεις που παρήχε το πρόγραμμα. Στις μετέπειτα δεκαετίες, τα βήματα της Γερμανίας ακολούθησαν και τα υπόλοιπα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, με αξιοσημείο το παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο, που το 1942 μεταρρύθμισε το συνταξιοδοτικό του σύστημα σε κοινωνικό, να έχει δηλαδή ως πρώτοι στο στόχο την κοινωνική ασφάλεια των πολιτών καθολικά. Σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των συνταξιοδοτικών συστημάτων στον πλανήτη είναι τέτοια. και διεξάγουν σημαντική αναδιανομή του εισόδηματος προς τα μη ενεργά άτομα της οικονομίας.
Στη χώρα μας, διάφορα σκόρπια συντεχνιακά ταμεία ιδρύθηκαν σχεδόν με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους από ναυτικούς, στρατιωτικούς, δασκάλους, μεταλλορίχους κτλ. Η υποχρεωτική ασφάλιση των ιδιωτικών υπαλλήλων θεσμοθετήθηκε το 1922 και το 1937 ξεκίνησε να λειτουργεί το ΙΚΑ. Ελάχιστα χρόνια αργότερα ιδρύθηκαν το ΤΕΒΕ, το ΤΣΜΕΔΕ, το Ταμείο Τύπου και αρκετά αργότερα, το 1961, ιδρύθηκε ο Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλήσεων.
Η υποχρεωτική ασφάλιση όλων των εργαζομένων καθολικά όμως καθιερώθηκε στην Ελλάδα αρκετά αργά από το Σύνταγμα του 1975 επί Πρωθυπουργίας Κωνσταντίνου Καραμαλή. Αυτά με τα ιστορικά, πάμε στα οικονομικά. Υπάρχουν δύο κύρια είδη συνταξιδοτικών συστημάτων, το διανεμητικό και το κεφαλαιοποιητικό.
Για να τα καταλάβεις όμως σε βάθος, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τα βασικά για τη δημογραφική διάρθρωση των πληθυσμών. Πάμε στα γραφικά. Σε αυτόν τον άξονα έχουμε όλες τις ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού μιας χώρας ανά πενταετία ηλικίας.
Ας ξεκινήσουμε με την απλούστερη περίπτωση, που σε κάθε ηλικιακή ομάδα υπάρχει ο ίδιος αριθμός ατόμων μέχρι τα 80 που ο πληθυσμός αρχίζει συνήθως να αραιώνει. Με κίτρινο έχουμε τα άτομα στις μικρές ηλικίες που δεν είναι ακόμη ενεργά στην οικονομία, παιδιά, μαθητές και σπουδαστές. Με πράσινο έχουμε το εργατικό δυναμικό, ας πούμε από τα 20 μέχρι τα 65 και πάνω από τα 65 με μπλε έχουμε τους συνταξιούχους. Φυσικά στην πραγματικότητα είναι δυνατόν να έχουμε κάποιους 16χρονους ή 75χρονους που εργάζονται κανονικά, κάποιους 50χρονους που είναι συνταξιούχοι ή άεργοι, και διάφορες άλλες όχι και τόσο συχνές καταστάσεις που μπορεί να κάνουν το σχήμα μας περίπλοκο. Επειδή όμως όλα αυτά δεν αλλάζουν την ουσία της κατανόησης των ασφαλιστικών συστημάτων, εδώ θα χρησιμοποιήσουμε το ξηράφι του όκαμ και θα κρατήσουμε το σύστημα όσο πιο απλό γίνεται.
Σε αυτό το σχήμα λοιπόν μέχρι τα 20 προετοιμάζεσαι για να εισέλθεις στο εργατικό δυναμικό, από τα 20 μέχρι τα 65 παράχεις, και μετά αράζεις και ζεις από τη σύνταξή σου. Τόσο απλά. Αυτή η δημογραφική ισοκατανομή μας λέει πως ο πληθυσμός στη συγκεκριμένη χώρα παραμένει σταθερός αφού κάθε ηλικιακό γκρουπ σε πέντε χρόνια θα αντικατασταθεί από το προηγούμενο που έχει τον ίδιο αριθμό ατόμων.
Αντιθέτως, αυτή η κατανομή ��ας λέει πως ο πληθυσμός τείνει να αυξάνεται γιατί πίσω από κάθε ηλικιακό γκρουπ έρχονται γκρουπ με περισσότερα άτομα. Ενώ αυτή η κατανομή μας λέει ότι ο πληθυσμός τείνει να μειώνεται γιατί λιγότεροι νέοι έρχονται να αντικαταστήσουν τους μεγαλύτερους. Σε αυτό το σχήμα, όπως και στην πραγματική κοινωνία, τα πράσινα ανθρωπάκια είναι αυτά που ταΐσουν τα κίτρινα.
Λογικό, γιατί είναι τα παιδιά τους. Όμως, ποιοι συντηρούν τα μπλε ανθρωπάκια που δεν εργάζονται, τους παππούδες και τις γιαγιάδες. Αυτό εξαρτάται από το είδος του ασφαλιστικού συστήματος που χρησιμοποιεί η χώρα και θα το εξετάσουμε τώρα.
Στο διανεμητικό σύστημα που ακολουθούμε κατά κύριο λόγο στην Ελλάδα με τον ΕΦΚΑ, οι συντάξεις των μπλε πληρώνονται απευθείας από τις εισφορές των πράσινων. Αν για παράδειγμα θέλεις η μέση σύνταξη να είναι 900 ευρώ και για κάθε μπλε αναλογούν τρεις πράσινοι, οι ασφαλιστικές κρατήσεις σαν εργαζόμενο πρέπει να είναι κατά μέσο όρο 300 ευρώ. Πρόσεξε εδώ πως η μεταφορά πόρων είναι ταυτόχρονη, δηλαδή οι εισφορές των πράσινων πάνε κατευθείαν στους μπλε.
Στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα όμως, όπως είναι το ΤΕΚΑ που πριν από λίγα χρόνια ιδρύθηκε στην Ελλάδα, η οικονομική λειτουργία είναι εντελώς διαφορετική. Εκεί οι εισφορές των πράσινων επενδύονται στις αγορές, στα παγκόσμια χρηματιστήρια δηλαδή, ή απευθείας σε επιχειρηματικές ιδέες και όταν τα άτομα περάσουν στο μπλε στάδιο της ζωής τους λαμβάνουν σύνταξη από τις αποδόσεις αυτών των δικών τους εισφορών. Στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα, επομένως, η μεταφορά πόρων διεξάγεται ετεροχρονισμένα.
Η κεφαλαιοποιητική επένδυση είναι και η μοναδική επιλογή για άτομα που δεν έχουν κάλυψη από τα δημόσια ασφαλιστικά συστήματα. Εγώ, για παράδειγμα, που εργάζομαι για πάνω από 20 χρόνια στο εξωτερικό, στις ΗΠΑ, στην Κύπρο, στη Ρωσία και στη Συγκάπουρη, όλοι οι εργοδότες μου πάντα μου έδιναν τις φόρες μου στο χέρι για να τις κάνω ό,τι νομίζω. Μέχρι και πριν από κάποια χρόνια, η μοναδική επιλογή που είχε κάποιος για να χτίσει ένα δικό του μακροχρόνιο συνταξιοδοτικό ήταν κάποια προκάτη ιδιωτικά προγράμματα που πρόσφεραν διάφορες ασφαλιστικές εταιρείες. Σήμερα ο καθένας μπορεί να το κάνει πανεύκολα, καλύτερα και πάρα πολύ φτηνότερα με τις online επενδυτικές πλατφόρμες.
Επειδή λοιπόν πολλοί θεατές με ρωτούν, Ωραία, η Φρίντομ είναι ο χώριγος του καναλιού και πρέπει να λες καλά λόγια για αυτήν. Εσύ όμως, τι χρησιμοποιείς για τις δικές σου επενδύσεις? Η απάντηση είναι ότι έχω μεταφέρει όλα, μα όλα τα ρευστά του δικού μου συνταξιοδοτικού στη Freedom, γιατί αυτή τη στιγμή, για χρήματα που επενδύονται από Ελλάδα, θεωρώ τη Freedom μακράν την πιο αξιόπιστη επιλογή.
Έχω λοιπόν προσωπικά επιλέξει να βάλω το 80% των δικών μου συνταξιοδοτικών κεφαλαίων στο SXR8, ένα ETF που ακολουθεί το Αμερικανικό χρηματιστήριο, αλλά σε ευρώ, το 10% στο ελληνικό ETF της Α, γιατί πιστεύω πως η ελληνική αγορά μακροπρόθεσμα θα ανέβει, και το υπόλοιπο 10% σε μετοχές της ίδιας της Freedom, γιατί συνεργάζομαι πολύ στενά μαζί τους και μ' αρέσουν αυτά που βλέπω. Προσωπικά σπάνια κρατώ χρήματα σε προθεσμιακούς, γιατί ό,τι μετρητά βάζω στην άκρη πάνε για μακροπρόθεσμες επενδύσεις σε ETF και μετοχές. Αν θέλεις να παρακολουθείς όλες τις δικές μου επενδυτικές κινήσεις σε πραγματικό χρόνο, για να μην με ρωτάς στα social, άνοιξε το λογαριασμό σου δωρεάν από αυτό το link και ακολούθησε τις οδηγίες που θα βρεις κάτω στο πρώτο σχόλιο, για να μπορείς να βλέπεις live το δικό μου λογαριασμό στη Freedom και όλες τις κινήσεις που θα κάνω εκεί. Πάμε τώρα να μιλήσουμε για το φλέγον ζήτημα των αποθεματικών των ταμείων.
Το πιο παρεξηγημένο ζήτημα στο ασφαλιστικό είναι τα αποθεματικά των ταμείων. Και στα δύο συστήματα, διανεμητικό και κεφαλαιοποιητικό, υπάρχουν αποθεματικά, όμως έχουν διαφορετική σημασία και διαφορετική λειτουργία. Στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα, όπως το ΤΕΚΑ, οι εισφορές σου μπαίνουν στο αποθεματικό του ταμείου και αυτό το αποθεματικό επενδύεται για να πληρώσει αργότερα τη σύνταξή σου. Συνεπώς, στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα, το αποθεματικό είναι το α και το ω.
Αν χαθεί, χάνονται για πάντα και οι συντάξεις. Και στο διανεμητικό σύστημα, όπως ο ΕΦΚΑ, υπάρχουν αποθεματικά, όμως όχι για να πληρώνουν τις συντάξεις, γιατί αυτές, όπως είδαμε, χρηματοδοτούνται απευθείας από τις εισφορές. Στο διανεμητικό σύστημα, τα αποθεματικά λειτουργούν σαν μαξιλαρά και ασφαλεία. Στα ταμεία, δηλαδή, τραβάνε χρήμα από τα αποθεματικά, όταν το σύστημα παρουσιάσει κάποιο απρόβλεπτο έλλειμμα, και το βάζουν πίσω.
σε περίοδους που το σύστημα έχει πλεονάσμα. Επειδή το διανεμητικό σύστημα είναι διανεμητικό, αναδιανέμει δηλαδή τους πόρους με κοινωνικό γνώμονα, σε πολλά κράτη και στην Ελλάδα, τα ελλήματα είναι αρκετά πιο συχνά από τα πλεονάσματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν, η εύρυθμη λειτουργία του σταξιδωτικού δεν βασίζεται τόσο στα αποθεματικά, αλλά στο να συμπληρώνει συστηματικά το κράτος πόρους από τον εθνικό προϋπολογισμό. Όπως έχω ξαναπεί λοιπόν σε αυτό το βίντεο, Οι μειώσεις των απαθηματικών στα διανεμητικά συστήματα, όπως για παράδειγμα έγινε στην Ελλάδα με το PSI, δεν παίζουν ρόλο στη μακροχρόνια επιβίωσή τους, αλλά μόνο στη βραχυχρόνια σταθερότητά τους, την οποία έτσι κι αλλιώς επομίζεται το κράτος με το να συνεισφέρει διαρκώς στα ταμεία.
Θα δούμε όλα τα σχετικά στοιχεία για την Ελλάδα σε λίγο. Πίσω στο σχήμα μας δεν είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς που μπορεί να οφείλεται η ασφαλιστική κρίση σε ένα διανεμητικό σύστημα σαν τον ΕΦΚΑ της Ελλάδας. Από τη στιγμή που το σύστημα δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια ταυτόχρονη μεταφορά πόρων από τα πράσινα ανθρωπάκια στα μπλε, κρίση είναι οτιδήποτε δυσχεραίνει αυτή τη μεταφορά. Αν για παραδείγμα το δημογραφικό είναι έτσι όπως θα είναι στην Ελλάδα σε 20 χρόνια από σήμερα, έχει σχετικά λίγα πράσινα ανθρωπάκια για να πληρώσουν τη συντάξη στον μπλε.
Αν επίσης υπολογίσεις την ανεργία και τη μαύρη εργασία που δεν συμμετέχουν στις φορές, τότε μένεις με ακόμη λιγότερους πράσινους να σηκώσουν το βάρος για όλους τους υπόλοιπους, κάτι που προφανώς θα οδηγήσει το σύστημα σε κρίση. Ακόμη ένας τρόπος για να καταρρεύσει το ασφαλιστικό, είναι να αυξάνεις τη συντάξη στον μπλε γρηγορότερα από ότι αυξάνεται η παραγωγικότητα των πράσινων. Αυτό σιγά σιγά θα κάνει τις ανάγκες του συστήματος. Να υπερβούν τους διαθέσιμους πόρους, το σύστημα θα καταστεί ελληματικό και κάποια στιγμή θα χρεοκοπήσει.
Με διαφορά όμως, ο πιο ηλίθιος τρόπος για να βρεθεί ένα διανεμητικό σύστημα σε κρίση είναι το brain drain. Να παίρνεις δηλαδή τα πιο παραγωγικά άτομα της οικονομίας σου, να ξοδεύεις κανονικά πόρους για να τα μεγαλώσεις και να τα σπουδάσεις και μετά, αντί να τους προσφέρεις ευκαιρίες, να τα διώχνεις για να παράγουν έργο που θα καρποθούν άλλες χώρες. Το κόστος του brain drain δεν είναι μόνο διαφυγούς εσείς φορές για το σύστημα.
Είναι ότι χάνεται επιχειρηματικότητα, καινοτομία, leadership και ανάπτυξη που κοστίζουν σε ασφαλιστικό πολλαπλάσια σε απώλεια παραγωγικότητας της οικονομίας. Όπως λογικά θα έχεις ήδη υποψιαστεί, η βιωσιμότητα ενός συνταξιοδοτικού συστήματος δεν εξαρτάται μόνο από τα τρέχοντα έσοδα και έξοδά του. Όταν ένα σύστημα εισπράττει τις εισφορές σου σήμερα, περιμένεις κάποια στιγμή να σου καταβάλει σύνταξη. Έτσι και η βιωσιμότητά του θα πρέπει να εξεταστεί σε βάθος αρκετών δεκαετιών.
Αυτό ακριβώς κάνουν οι αναλογιστικές μελέτες. Κάθε τρία χρόνια αξιολογούν το δημογραφικό, τα μακροοικονομικά μεγέθη και τα ρίσκα για να προβλέψουν από σήμερα την αντοχή του συστήματος μέχρι και μισό αιώνα μετά. Οι αναλογιστικές μελέτες είναι ιδιαίτερα σύνθετες έρευνες. Η βιωσιμότητα του ασφαλιστικού μιας χώρας όμως συνοψίζεται αρκετά ικανοποιητικά στο ποσοστό της συνολικής συνταξιοδοτικής δαπάνης από εργοδότες, εργαζομένους και κράτους μαζί ως προς το ΑΕΠ. Δεν υπάρχει κάποιο μαγικό ποσοστό βιωσιμότητας.
Αλλά μπορούμε χοντρικά να πούμε πως όταν η συνταξιοδοτική δαπάνη μιας χώρας υπερβαίνει το 15% του ΑΕΠ, οι αναλογιστές αρχίζουν να ανησυχούν για τη βιωσιμότητά του. Γιατί? Επειδή όταν διατίθενται παραπάνω πόρια συντάξεις, η οικονομία τους θερείται από άλλες χρήσιμες κοινωνικές, παραγωγικές ή λειτουργικές δαπάνες και μένει πίσω.
Γενικά η συνταξιοδοτική δαπάνη σε βάθος χρόνου δεν κινείται απρόβλεπτα. Σε κράτη που έχουν σοβαρές κυβερνήσεις και ισχυρούς θεσμούς, δεν θα τη μετρήσεις το 12% και του χρόνου θα είσαι. Ω να σου πως πήγες το 27. Κίνεται άργα και προβλέψιμα.
Αν λοιπόν οι μελέτες την εκτιμούν σε βάθος χρόνου να πιάνει το 15% και να ανεβαίνει, η χώρα πρέπει να κάνει αλλαγές στο ασφαλιστικό για να την συμμαζέψει. Για να μην σε κουράσω με ιστορικές αναδρομές, από το 2010 μέχρι το 2021, η μέση συνταξιοδοτική δαπάνη στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρισκόταν περίπου στο 13%, ενώ στην Ελλάδα στο 16,8%. Δεν είναι όμως μόνο ότι ήδη βρισκόταν στο κόκκινο. Η αναλογιστική μελέτη του 2009, πριν τη βαθιά κρίση, την προέβλεπε να ανεβαίνει στο 24,1% μέχρι το 2060, πράγμα που σημαίνει πως το ασφαλιστικό πιθανότατα θα είχε καταρρεύσει αρκετά νωρίτερα.
Στην έβαλαν αρκετοί παράγοντες που το ελληνικό συνδέαξιο δοτικό έφτασε εκεί. Η βασική όμως είναι τρεις. Ότι όλες μα όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις τα τελευταία 30 χρόνια φόρτωναν υποχρεώσεις στο ασφαλιστικό, ότι ο ενεργός πληθυσμός στην Ελλάδα συρρυκνώνεται λόγω του δημογραφικού και του brain drain και θα συρρυκνωθεί ακόμα.
ακόμη περισσότερο και ότι η παραοικονομία ανθίζει. Πώς όμως φέρνεις πίσω στη βιωσιμότητα ένα ασφαλιστικό που καλπάζει προς τη χρεοκοπία. Υπάρχουν δύο δρόμοι.
Ο πρώτος είναι να εξαντληθούν ακόμη περισσότερο οι αντοχές της κοινωνίας, κόβοντας συντάξεις, αυξάνοντας τα ώρες συνταξιοδότησης και ανεβάζοντας τις εισφορές. Ο δεύτερος απαιτεί να γίνει σοβαρή δουλειά για να βελτιωθεί η παραγωγικότητα της οικονομίας, να μειωθεί το brain drain, να καταπολεμηθεί η παραοικονομία και να εξορθολογιστεί το σύστημα των εισφορών. Μάντεψε ποιον από τους δύο ακολούθησε η χώρα μας. Το πρόβλημα του ασφαλιστικού ανέλαβαν να λύσουν τα μνημόνια και οι δύο μετέπειτα κυβερνήσεις, κατεβάζοντας με βάση την περσινή αναλογιστική μελέτη την πρόβλεψη για τη συνταξιοδοτική δαπάνη για το 2060 στο ασφαλές και βιώσιμο 12,7% του ΑΕΠ.
Πώς επιτεύχθηκε αυτό το 12,7%? Με τη μείωση των συντάξεων κατά 35% σε σύγκριση με το 2009, με το όριο συνταξιοδότησης να ανεβαίνει στα 67 έτη. με πρόβλεψη να αυξηθεί ως τα 72 έτη μέχρι το 2070, με τον πληθυσμό της Ελλάδας να προβλέπεται στα 8,3 εκατομμύρια μαζί με τους μετανάστες το 2060, με τους συνολικούς συνταξιούχους να μειώνονται κατά 900.000, με τη μέση σύνταξη να μειώνεται από 950 ευρώ στα 850 μέχρι το 2070 και με το να απαιτείται καθαρή 40 κονταϊτία για συνταξιοδότηση, πράγμα που καθεστά πολλούς εποχικούς εργαζόμενους και μακροχρόνια ανέργους μη δικαιούχους κανονικής συντάξης.
Όλα αυτά επιτρέπουν στους αναλογιστές να συμπεραίνουν ότι η βιωσιμότητα του ασφαλιστικού ρυθμίστηκε. Ότι δηλαδή ακόμη και με την εξαθλίωση του σημερινού συνταξιούχου και την ακόμα μεγαλύτερη του μελλοντικού, τουλάχιστον το ασφαλιστικό... δεν θα πτωχεύσει. Από οικονομικής πλευράς όμως, αυτό είναι κάπως να λέμε μπράβο μας. Κόψαμε το χέρι για να σώσουμε το δάχτυλο.
Τι εννοώ. Όπως έχουμε τεκμηριώσει με επίσημα δεδομένα σε πολλά βίντεο, οι μνημονιακές πολιτικές αποτέλεσαν λύσεις που κόστησαν στη χώρα μας περισσότερο από τα προβλήματα που προοριζόταν να λύσουν. Επειδή λοιπόν στη μακρά περίοδο της κρίσης ελείψει αντιφεσιακών πολιτικών, η ανεργία έμεινε για χρόνια κοντά στο 25%. Το μέσο εισόδημα μειώθηκε κατά 30% και μισό εκατομμύριο παραγωγικών νέων έφυγαν από την Ελλάδα, τα μακροοικονομικά στοιχεία του ασφαλιστικού δεν βελτιώθηκαν, χειροτέρευσαν και μάλιστα σε απελπιστικό βαθμό. Έτσι το 2009 που το ασφαλιστικό ναυαγούσε, το κράτος χρηματοδοτούσε τις συντάξεις κατά 26%, ενώ σήμερα που υποτίθεται ότι εξασφαλίστηκε η βιωσιμότητα, τις χρηματοδοτεί κατά 50%.
Δηλαδή η βιωσιμότητα αύξησε την τρύπα του ταμείου. κατά 146% από 6,5 δις ετησίως σε 16 δις. Κάτι που γίνεται ακόμη πιο τραγικό αν σκεφτεί κανείς ότι η συνολική εξοικονόμηση από την περικοπή των συντάξεων ήταν 90 δις, αλλά οι απώλειες του συστήματος από εισφορές λόγω της ύφεσης ανήλθαν σε πάνω από 120 δις.
Το φυσικό ερώτημα είναι λοιπόν πώς θα μπορούσαμε να κάνουμε το ασφαλιστικό σύστημα όχι απλώς βιώσιμο στα χαρτιά, αλλά και στην πραγματικότητα. Σήμερα στην παγκόσμια πρακτική, τρεις είναι οι λύσεις που προκρίνονται ως μακροπρόθεσμα βιώσιμες απαντήσεις στην ασφαλιστική κρίση. Αν λοιπόν σε μια χώρα το δημογραφικό ήδη μοιάζει κάπως έτσι, εύκολα συμπερίνει κανείς πως μια πρώτη ουσιαστική λύση θα ήταν η πληθυσμιακή αναπλήρωση των πράσινων, ώστε να επομιστούν ευκολότερα τους μπλε. Αυτό με δύο τρόπους επιτυγχάνεται.
Ή με την αύξηση των γεννήσεων ή με τη μετανάστευση. Η αύξηση των γεννήσεων δεν είναι όσο απλή υπόθεση θεωρούν κάποιοι. Καταρχάς, ένα ήδη προβληματικό σύστημα, μια απότομη αύξηση των γεννήσεων θα έκανε τους πράσινους να συντρούν όχι μόνο τους υπερπληθείς μπλε, αλλά και πολύ περισσότερους κίτρινους.
Θα τους έπιανε δηλαδή σε μια πληθυσμιακή μέγενη μεταξύ των δύο άλλων και νέων, που θα τους έστιβε ακόμη περισσότερο μέχρι να καλυτερέψει το ασφαλιστικό. Πέραν αυτού η υπογεννητικότητα δεν έχει μόνο οικονομικά αίτια, αλλά κυρίως οφείλεται σε κοινωνικά, ανθρωπολογικά, ψυχολογικά και πολιτισμικά γνωρίσματα των δυτικών κοινωνιών. Ακόμη όμως κι αν ξεπερνιούταν όλα αυτά... θα απαιτούσε και αρκετές δεκαετίες μέχρι να φτάσουμε να παρατηρήσουμε ουσιαστική διαφορά στο ασφαλιστικό.
Ένας πιο γρήγορος τρόπος που μπορεί να βελτιώσει δραστικά τη δημογραφική κατανομή του πληθυσμού είναι να προσελκύσει η χώρα το εργατικό δυναμικό που της λείπει από αλλού μέσω της μετανάστευσης. Αν οι μετανάστες μπορούν να καλύψουν πραγματικές ανάγκες της αγορας εργασίας, είναι νόμιμοι ώστε να πληρώνουν κανονικά εισφορές και η κοινωνία είναι σε θέση να τους απορροφήσει χωρίς άλλα προβλήματα, τότε αυτή είναι μακράν η δραστικότερη λύση. και μπορεί πραγματικά να αναστρέψει μια ασφαλιστική κρίση σχετικά γρήγορα. Την μέθοδο της μετανάστευσης την έχουν εφαρμόσει πολλές ανεπτυγμένες χώρες με καλά αποτελέσματα όχι μόνο στη διάσωση των ασφαλιστικών συστημάτων αλλά και στην ανάπτυξη της οικονομίας συνολικά.
Βασικά, δεν γνωρίζω να υπάρχει παράδειγμα κάποιου κράτους στην ιστορία που να διήλυθε από οικονομική άνθηση χωρίς πρώτα να είναι δεκτικό σε κάποιο είδους σημαντική μετανάστευση. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η αναλογιστική μελέτη του 2024 Εκτιμά πως η αύξηση των μεταναστευτικών ροών μπορεί να βελτιώσει τη συνταξιοδοτική δαπάνη κατά 2,2% του ΑΕΠ, κάτι που δεν είναι καθόλου αμελτεό και αν συνέβαινε θα έβαζε το σύστημα σε τροχιά βιωσιμότητας με σημαντικά μικρότερη μείωση συντάξεων από αυτή που επέβαλαν τα μνημόνια. Η δεύτερη βιώσιμη λύση για το συνταξιοδοτικό που θα μπορούσε να κάνει θαύματα στη χώρα μας θα ήταν να είχαμε πραγματική ανάπτυξη, η οποία θα αύξανε σημαντικά την παραγωγή των εργαζομένων και αναλογικά και τις εισφορές τους.
ώστε να αρκούν ακόμη να βελτιώσουν και τις παρούσες συντάξεις. Τα έχουμε πει πώς γίνεται αυτό, μην τα ξαναλέμε. Η τρίτη μακροπρόθεσμη λύση όμως δοκιμάζεται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα και αξίζει να τη δούμε προσεκτικά.
Είναι η ημερική μετατροπή του συστήματος από διανεμητικό σε κεφαλαιοποιητικό. Η ίδρυση του ΤΕΚΑ είναι η σημαντικότερη κίνηση που έχει γίνει προς την ουσιαστική αντιμετώπιση της ασφαλιστικής κρίσης τις τελευταίες τρεις δεκαετίες στη χώρα μας. Με απλά λόγια, το ΤΕΚΑ συλλέγει εισφορές από τους νεότερους εργαζόμενους που έχουν ακόμη μακρύ ορίζοντα εργασίας μπροστά τους, τις επενδύει στις αγορές και όταν φτάσει η ώρα, με τις αποδόσεις, θα πληρώσεις εκείνους επικουρικές συντάξεις.
Ως κεφαλαιοποιητικό σύστημα, το ΤΕΚΑ παρουσιάζει κάποια πολύ ουσιαστικά πλεονεκτήματα. Καταρχάς, δεν επηρεάζεται από το δημογραφικό, γιατί κάθε σύνταξη προέρχεται από τις αποδόσεις των εισφορών του ίδιου του εργαζόμενου. Αυτό βοηθά και στο πρόβλημα της εισφοροδιαφυγής, γιατί... Όταν κάποιος γνωρίζει ότι οι εισφορές του θα το επιστραφούν στο πολλαπλάσιο, έχει μεγαλύτερο κίνητρο να μην αποφύγει να ασφαλιστεί.
Επίσης, τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα, επειδή βασίζονται στην αρχή του ανατοκισμού, μπορούν να αυξήσουν εκθετικά το συνταξιοδοτικό απόθεμα κάθε ατόμου. Αν τα projects της παγκοσμιακής οικονομίας που επενδύουν συνήθως στα κεφαλαιοποιητικά ταμεία αναπτύσσονται με μέσο ρυθμό κοντά στο 6% ετησίως, κάθε σημερινό ευρώ που επενδύεται σε αυτά, πολλαπλασιάζεται επί 10 στα 40 χρόνια επένδυσης. Και τέλος, τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα...
επιτρέπουν στα άτομα να έχουν μεγαλύτερο έλεγχο στα συνταξιοδοτικά τους με το να επιλέγουν το επίπεδο ρίσκου των επενδύσεών τους ή και σε κάποιες περιπτώσεις το πότε θα πάρουν τη σύνταξη. Πέρα από τα πλέον εκτίματα όμως, οφείλεις να κατονοήσεις και κάποιες πολύ σημαντικές λεπτομέρειες που ο περισσότερος κόσμος Αγνοεί παντελώς. Πρώτον, τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα δεν λειτουργούν σαν τους υπόλοιπους θεσμικούς επενδυτές οι οποίοι στοχεύουν στη μεγιστοποίηση των αποδόσεων.
Τα μία σαν το τέκα περιορίζονται σημαντικά από τις διταξιοδοτικές τους υποχρεώσεις ως προς τις επενδύσεις που μπορούν να πραγματοποιήσουν. Αυτό μπορεί να ακούγεται ψηλά γράμματα, έχει όμως κομβική σημασία. Αν εγώ λειτουργώ ένα hedge fund και σου βρω μία επένδυση που σήμερα βάζεις 100 και σε 5 χρόνια παίρνεις 200 αλλά στο ενδιάμεσο πάει κάπως έτσι...
Εσύ μπορεί να τη δεχόσουν γιατί λες βγάζω 15% το χρόνο. Αν όμως σε δύο χρόνια έρθεις και μου ζητήσεις να βγεις πρόωρα, θα πάρεις 75% και δικό σου πρόβλημα που χάσεις 25% άμα δεν μπορούσες να περιμένεις άλλα τρία χρόνια. Αν όμως ήμουνα το τέκα και είχα δέσμευση μη αρνητικής απόδοσης, δεν θα αναλάμβανα ποτέ αυτή την επένδυση, γιατί τα 25% θα τα πλήρων από την τσέπη μου. Άντ' αυτής θα προτιμούσα μια τέτοια που έχει μεν χαμηλότερη απόδοση, αλλά εγγυάται και μη μηδενικές προεξοφλητικές αξίες καθόλου τη διαρκή της, οπότε αν χρειάστηκε να τη ρευστοποιήσω προ-ώρα, να μην μπω μέσα. Στη χρηματοοικονομική, αυτή η πρακτική ονομάζεται LDI, Liability Driven Investment, και είναι ο λόγος που δεν πρέπει να περιμένεις ποτέ από ένα ταμείο να σου δώσει τις αποδόσεις που θα προσδοκούσες από ένα ETF ή άλλα δομημένα επενδυτικά προϊόντα.
Μία αποτυχία στο LDI μπορεί να χρεοκοπήσει ένα κεφαλαιοποιητικό σύστημα κυριολεκτικά μέσα σε ώρες. Αυτό πήγε να συμβεί στα ταμεία της Μεγάλης Φερτανίας το Σεπτέμβριο του 2022. Όταν ομόλογα στα οποία είχαν επενδύσει, έχασαν απροσδόκητα αξία. Τότε η χειροκοπία του συστήματος αποτράπηκε στο παραένα από την Κεντρική Τράπεζα της Αγγλίας με προσαρμογή του επιτοκίου του Βρετανικού νομίσματος.
Αν αυτό είχε συμβεί στην Ελλάδα, νομίζω πως δεν υπάρχει κανείς που να θεωρεί πως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα μετέβαλε το επιτόκιο του ευρώ για να σώσει ελληνικές συντάξεις. Σε χώρες πάντως που τα ταμεία τους κάνουν σωστό LDI και στοχεύουν σε συνετές αποδόσεις, τέτοια πιστοτικά γεγονότα είναι πρακτικώς αδύνατο να συμβούν. Το συνταξιοδοτικό της Συγκαπούρης, για παράδειγμα το CPF, στοχεύει στο 4% αντί για το 10% που δίνει συνήθως ο S&P 500 και δεν είχε ποτέ, μα ποτέ κάποιο πρόβλημα ούτε καν κατά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση το 2007. Το παράδειγμα της Συγκαπούρης όμως δεν είναι αντιπροσωπευτικό για τον υπόλοιπο κόσμο.
Τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα είναι κατά κανόνα ευαίσθητας της κρίσης και οι περισσότερες χώρες που είχαν πλήρως περάσει σε ιδιωτικά κεφαλαιοποιητικά συστήματα πριν το 2007, τα επανακρατικοποίησαν. και τα μετέτρεψαν σε διανεμητικά μετά την κρίση. Γενικά στην οικονομία δεν υπάρχει ποτέ κέρδος χωρίς κόστος. Τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα δεν επηρεάζονται σημαντικά από το δημογραφικό πρόβλημα, υπόκεινται όμως σε χρηματοπιστωτικά ρίσκα.
Το δημογραφικό είναι μεν χειρότερο, αλλά σου δίνει χρόνο να το αντιμετωπίσεις, το χρηματοπιστωτικό είναι εντελώς απρόβλεπτο. Έτσι, όταν επιλέγεις σύστημα, διαλέγεις και κατά κάποιο τρόπο ποιο πρόβλημα από τα δύο προτιμάς. Το ελληνικό τέκα όμως έχει και δύο μελανά σημεία. που καλό θα ήταν να τα ξέρεις. Δεν εννοώ το ζήτημα του ακαταδίωκτου, το οποίο είχε έρθει στο επίκεντρο του πολιτικού διαλόγου πριν από μερικά χρόνια, γιατί στο νόμο που ψηφίστηκε τελικά, το ακαταδίωκτο των μελών του Δουσού του ΤΕΚΑ περιορίστηκε στο σύνυθες επίπεδο που έχουν και οι υπόλοιποι οργανισμοί που λειτουργεί το δημόσιο.
Το πρώτο μελάνο σημείο είναι ότι το ΤΕΚΑ, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, διέπειται από ασάφεια ως προς το τι επενδύσεις θα πραγματοποιεί. Κάποια ταμεία διεθνώς λειτουργούν έτσι, όμως δίνουν προκαθορισμένες αποδόσεις και άρα... Είναι εσωτερικό τους θέμα πώς θα τις πιάσουν. Αν όμως το ΤΕΚΑ σου πει ότι οι επενδύσεις σου φέτος απέδωσαν χίτις εκατό, δεν πρέπει να σου αποδείξουν ότι όντως τόσο απέδωσαν.
Ήρεμα ρωτάω. Το δεύτερο μελανό σημείο είναι ότι το ΤΕΚΑ αυτή τη στιγμή δεν περιορίζεται από κανένα θεσμικό πλαίσιο στο που μπορεί να επενδύει τα αποθεματικά του. Προκύπτει λοιπόν η δικαιολογημένη ανησυχία.
Μήπως αυτό... παρασύρει κάπως το ΤΕΚΑ και αντί να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ασφαλισμένων, τα αποθεματικά του χρησιμοποιηθούν για τσάμπα χρηματοδότησης σε σκιώδη projects Ελλήνων ολιγαρχών, λέω εγώ τώρα. Δεν θα έπρεπε λοιπόν να έχει καταρτιστεί κάποιο θεσμικό πλαίσιο που να εξαλείφει αυτές τις ανησυχίες, γιατί για την Ελλάδα μιλάμε.
Πάλι ήρεμα ��ο λέω, έτσι. Όπως γίνεται σαφές από αυτό το βίντεο, δεν υπάρχει μαγική συντάγη και χρήγορες λύσεις για το συνταξιοδοτικό, ούτε για την Ελλάδα, ούτε για καμία άλλη χώρα. Δεν είναι απορία σάξη όμως το ότι καταφέραμε σαν κοινωνία να δημιουργήσουμε ρομπότ, τεχνητή νοημοσύνη, διαστημικούς σταθμούς, να παράγουμε τα πάντα σε αυθονία που οι προηγούμενες γενιές δεν θα μπορούσαν ούτε καν να ονειρευτούν, αλλά ακόμη να δυσκολευόμαστε να πληρώνουμε τις συντάξεις των γονιών και των παππούδων μας.
Και ακόμη περισσότερο να καταδεχόμαστε με τον πολιτισμό που υποτίθεται ότι έχουμε να τους αφήνουμε να ζουν στη φτώχεια, λες και δεν θα βρεθούμε κι εμείς κάποτε στη δική τους θέση. Αν σε ενδιαφέρει, μην ξεχάσεις να ρίξεις μια ματιά στο δικό μου συνταξιδοντικό χαρτοφυλάκιο που διατηρώ στη Freedom. Είμαι ο Κοσμάς, διδάσκιο οικονομική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο της Σιγάπουρης και αυτά ήταν τα δεδομένα του ασφαλιστικού.
Τα συμπεράσματα, όπως πάντα, πρέπει να είναι δικά σου. Τα λέμε στο επόμενο. Μουσική