Anong pumapasok sa isip natin kapag nababanggit ang pangalang Jose Rizal ang matapang na nobelista ng Noli metangere na gumising sa kamalayan ng mga filipino ang bayaning binaril sa luneta ang makata na nagsabing ang taong marunong magmahal sa sariling wika ay higit paang amoy sa malansang isda pero sino ba talaga si Jose Rizal Anong uri ng filipinas ang kanyang kinagisnan Anong mga ideya at prinsipyo ang kanyang isinabuhay at ipinaglaban Ano ang kanyang tunay na pagkatao ako p inyong lingkod Juni Gamboa samahan po ninyo ako sa susunod na oras hanapin natin ang puso at kaluluwa ng dakil fipino sa loob ng rebulto sa luneta hanapin natin ang ngiti sa matigas na mukhang Nakaukit sa pisong barya sa pamamagit ng pagtunghay sa mga orihinal na sulat retrato at iba pang piraso ng ala-ala subukan nating kilalanin ang isang Pilipinong nagngangalang Jose Rizal [Palakpakan] [Musika] [Palakpakan] c taglay pa rin natin hanggang ngayon ng isang kwadernong may pamagat na memorias de un estudyante de Manila la taong gulang si rizal n tipunin niya ang kanyang mga alaala mula kapanganakan Hanggang Sa una niyang pagibig sa kwadernong ito nagkubli siya sa pangalang p Jacinto para manatiling pribado ang kanyang buhay pero sa dulo ng dokumento matatagpuan din ang kanyang pirma Heto ang sariling salaysay ni Jose [Musika] Rizal Isinilang ako sa lamba noong Hunyo 1961 sa pagitan ng 11 at 12 ngi araw noon ng miyerkules at ang aking pagsilang sa daigdig na ito ng luha ay muntik ngang ikasawi ng aking ina kung hindi niya naipangako sa mahal na Birhen ng Antipolo na dadalhin ako sa kanyang simbahan si Teodora alonso ang ina ni Rizal ngunit mas kilala siya noon bilang Lolay h ordinaryo ang aking ina mahya literatura at mahusay magsalita ng Espanyol kaya sa akin siya ay isang matematika ang kanyang ama dating kinatawan sa ang niyang G Bukod sa pagasikaso sa anak pinamahalaan ni LOL ang isahan silong ng kanay atang dahil sa kanyang malakas na personalidad at pagsisikap malaki ang nagawa ni Donya Lolay sa masigasig na paghuhubog ng pagkatao ng kanyang mga anak at ng kanilang pagibig sa karunungan Tinuruan niya silang bumasa at sumulat sinanay sila sa pagdarasal at pagtulong sa gawaing bahay At kabuhayan dahil dit luang k dahil Ano kaya ang kinasapitan ng aking pag-aaral at kapalaran talagang ang ina ang lahat sa isang tao pagkatapos ng Diyos bagamat tahimik lamang ang ama ni Rizal na si Francisco Mercado o kikoy sensitibo siya't malapit sa kanyang mga anak mahigit 4 taon na siya nang isilang si Jose Rizal ang aking ama na huwaran ng mga ama ay nagbigay ng edukasyong naaayon sa aming bahagyang kakayanan sa buhay sa pagsisikap ay nakapagpatayo siya ng bahay na bato at nakapagpundar ng isa pa parehong tagin ang mga magulang ni Rizal ngunit lumipat sila sa kalamba at Nangupahan sa lupang pag-aari ng mga preng dominico sa bahay kubong Tulad nito madalas maglaro ang isang batang k tawagin [Musika] nilah ng kanyang mga mata kung siya'y natutuwa o nabibighani ni sa isang bagay mahilig siyang magpinta ng mga hayop ibon at bulaklak gamit-gamit ang atsuete uling at iba pang Katas ng halaman bilang pintura Mahilig din siyang humubog ng pigurin at busto ng mga tanyag na taong nababasa niya sa kanilang mahigit is libong mga aklat matapos kumain at magdasal ng rosaryo dumadako kami sa asot o sa alin mang bintanang katanawan ng buwan at magkukwento ang aking Yaya tungkol sa mga nakalibing na kayamanan at kalansay mga aswang mga nuno mga punong namumunga ng diyamante mga taong nakatira sa buwan matamis ang oras sa tahanang iyon kaya mauunawaan Ang lungkot na nadam ni Rizal ng Sa napakamurang gulang na siyam na taon ay nalayo siya sa kanyang pamilya upang mag-aral sa B inihatid ako ng aking kapatid na si pasano isang araw ng Linggo siam na taon pa lamang ako pero natutunan ko n magpigil ng luha ipinakilala ko nior pasano sa aking Maestro na siya ring nagturo sa kanya noon sa pamamagitan ni Maestro justino Cruz namulat si rizal sa isang paraan ng pagtuturo na usong-uso Nong panahong ion Ayoko bilangin mga natanggap ko lagi akong nangunguna sa klase pero sa kabila ng aking reputasyon bilang mabait na bata bihira ang araw na hindi ako nakatatanggap ng tatlo hanggang an na palo babahagya lamang ang sakit na nadama ni Rizal kung ihahambing sa mga sumunod na pangyayari na nag-iwan ng malalalim na sugat sa kanyang ala-ala sinubukan ni Donya lola napag ng kanyang kapatid na si jose at ang pabayang asawa nito na Bukod sa nakikiapid ay iniwan pa ang kanilang mga anak ikinagalit ng babae ang pakikialam ni Donya Lolay at pinaratangan siyang kasabwat ni Alberto sa tangkang lasunin siya sa tulong ng tenyente ng guwardya civil na kaibigan paan din ng pamilya Mercado inaresto si Donya Lolay sa kanilang bahay malupit ang naging pagtrato ng alkalde na inilarawan ni Rizal bilang isang panatikong tuta ng mga pril pinilit niyang umamin si Donya lola a kapalit ng panga kong agad siyang pawawalan pero tumagal ng dalawa't kalahating taon ang pagkabilanggo ng ina ni Rizal hindi ko mailarawan ang dinanas naming pagdaramdam at kalungkutan mula nooy Nawalan na ako ng tiwala sa pakikipagkaibigan siyam kaming magkakapatid at kami'y pinagkaitan ng ina ng mga taong itinuring kb atong mga bisita na lamang ang lk na pinasa Rizal ihatid siya ni pasano sa Ateneo munisipal sa Maynila na nakatirik noon inam at dito naranasan ng Probinsyanong tagal ang tagumpay pait at pagibig sa buhay ng isang estudy [Musika] lbing taong gulang pa lamang si rizal nang siyaay magpatala sa Tino nung una'y diskumpyado pa ang mga pare na tanggapin siya dahil Bukod sa alangang panahon siya nagpatala sadyang napakaliit at napakatamis kaya't taliwa sa inaakala ng marami hindi agad nakapagpakita ang gila si rizal bilang estudyante nu hirap siyang magsalita ng kastila isang Probinsyanong malayo sa kanyang bayan napakaliit kung ikukumpara sa mga kaklase niyang Espanyol at mestiso at malumbay dahil sa kapalarang sinapit ng ina ginugol niya ang kanyang panahon sa pagsisimba mangyari sa aking pangungulila ay wala akong nalalamang sukat pagbalingan kung h ang Diyos naging masugid din siya sa pagbasa ng mga nobela at akdang pangkasaysayan minsay nagawa niyang linlangin ang ama na bilhan siya ng istorya unibersal sa pasubaling kailangan nito sa klase napalaya na si Donya Teodora ng magtapos si rizal ng kursong sekundarya at bumalik sa Ateneo upang magkolehiyo ng panahong ito'y umusbong ang talino niya sa pag-aaral tuwing semestre nakapag-uwi siya ng mga premyo sa ilalim ng matiyagang pamamatnubay ng propesor niyang si Padre Francisco de Paula Sanchez pinatalas ni Rizal ang kanyang pagkatha sa wikang espanol nakapagsulat siya ng ilang tula at nagsalin ng dulang banyaga na itinanghal sa gabi ng kanyang Pagtatapos sa kolehyo nang tanggapin ni Rizal ang kanyang diplomang bachiller and artist at limang medal Sa gulang na 15 sa halip na matu lubha siyang nalungkot Paalam magandang panahong di ko malilimot sa karimlan ng aking buhay Ikaw ang sandaling bukang liwayway na hindi na muling babati Paalam maliligayang oras ng aking naglahong kamusmusan nang bumalik si rizal sa kalamba umasa siya lola natutulungan na lamang ni siano Ayaw na sana akong pagaral pa ng aking ina any sapat na ang aking nalalaman at kadagdagan mapugutan ako ulo nangin siong kikoy sa talo ng kanang anak kaya pinag-aral ito ng pilosopiya sa Unibersidad ng Santo Tomas kumuha din si rizal ng kurso sa land surveying agria sa Ateneo upang mapagbigyan kanyang in pagkaraan ng isang taon nagpasya si rizal na mag-aral na lamang ng medisina matapos matuklasang nabubulag na ang kanyang ina nakilalang pag isalang kasamahan sa dormitoryo ng kapatid ni siia siya'y may kababaan ng bahagya may mga matang kung minsan'y makislap at nangungusap at kung minsan na may malamlam at malungkot may mga pisnging mamula-mula may isang ngiting nakakagala at nakakaakit habang kausap siya wari unti-unti kong nilalagok ang napakatamis na lason ng pagibig ang mga sulyap niya'y bumabaon na parang palaso sa kaibuturan ng aking puso naudlot ang sio ng pauwiin si Segunda ng kanyang ina upang alagaan ng sanggol na kapatid ilang pang mga dalagita ang pinagkainan o naging interesado kay Rizal bago niya natuklasan ang pag-ibig sa kaanak niyang si Leonor Rivera habang nagbabakasyon sa kalamba naganap ang isa pang pang-aalipusta na yumanig sa pagkatao ni Rizal isang gabi habang naglalakad pauwi nakaligtaan niyang saluduhan ng isang tenyente ng gwardya [Musika] Sibil tatlong hagupit ang tinanggap niya inilapit niya ang kaso sa malacanyang ngunit hindi siya pinansin pero ang mga hagupit na ito'y simula lamang ng iba pang latay na tatanggapin ni Rizal upang mamulat sa pang Aping dinaranas ng mga Pilipino sa ilalim ng buktot na lipunan at pamahalaan sumali si rizal sa isang timpalak panitik nanalo ng unang gantimpala ang lahok niang eljo de los dioses n pumanik siya sa entablado nakita ng mga manonood na isang Pilipino na isang indo ang nanalo walang pumalakpak gayon hindi nas ng loob si nang mapagtanto niya na hindi kikilalanin at hindi sasapat ang kanyang pag-aaral sa Santo Tomas upang makapang gamot nabuo ang kanyang pasya na magaaral sa Espanya Tinanggap ni Rizal ang hikayat ng mga kaibigan maging ng Tio niyang si Antonio Rivera ama ni Leonor pero walang kapantay ang ibinigay na suporta ng kapatid ni Rizal na si bano mas ni binalak ang pag-aral ni Rizal at ipinamana Ang Pangarap Na Laan sana sa kanya isang pangarap na ipinagpalit sa obligasyon ng panganay na lalaki na pangasiwaan ng kabuhayan ng pamilya inilihim nila sa pamilya ang mga [Musika] balak [Musika] gising ako nior pasano 5 ng upang maghanda para paglakbay pungas akong bumangon at nayos ng aking dadalhin binigan ako nio ng gising na ang aking mga magulang Pero tulog ang aking ibang kapatid nilagok ko ang isang tasang kape malungkot akong tiningnan ang aking kapatid walang kaalam-alam ang aking mga magulang nang maisip ko naiiwan ko ang aking pamilya bumalong ang luha sa aking mga mata wari malulunod ako ay kay laki nitong sakripisyo para sa isang kabutihang hindi mo matang sa Maynila matapos humingi ng mga sulat ng rekomendasyon kay Pedro Paterno at sa mga pareng hesuita naglayag siya patungong Europa noong ikalawa ng mayo sa edad na 20 taong gulang kumuha ako ng Lapis at iginuhit sa papel ang baybayin ng Maynila nanghihina man ang aking mga kamay tulad ng aking puso patuloy ako sa pagguhit unti-unti ring naglaho ang lumbay ni Rizal Pinalitan ng pagkamangha sa pagtuklas ng bagong buhay at daigdig sa kabila ng mga alon iniwan sa atin ng kasaysayan ang napakaraming larawan ng mga tao tanawin mga sulat sa magulang at kaibigan at mga ala-ala tungkol sa kanyang mga paglalakbay na masinop niyang sinulat sa mga papel at Kwaderno ito halimbawa ang kanyang opinyon sa bapor na gemna kumikinang ang lahat mahangin malinis ang mga kwarto nababalutan ng alpombra ang lahat ng sahig malinis ang inidoro ekselente ang mga banyo at nang dumako siya sa Aden may nagtitinda ng malalaking itlog at balat ng leon at tigre uminom kami ng limonada gumamit ang serbidor ng pako para biyakin ang yelo at kinamay ito sa baso bago ihain sa sa amin nakita rin niya ang bantog na swes Canal ang Villas ng sicily at naples ang kastilyo sa tuktok ng bundok dumaong si rizal sa marseille France at mula rooy sumakay ng tren patungong Barcelona Spain kung saan siya na malaki ng ilang buwan upang palipasin ang bakasyong pang tag-araw ng mga Unibersidad unang araw pa lamang Nawalan na ng Amor si rizal sa inang espanya pumasok ako sa pinakapangit na dako ng lungsod at namalagi sa fondang nakasiksik sa isang makipot na eskinita ang mga tao walang pakialam sa isa't isa tumatagos ang lamig hanggang buto may panahon na nagsis ang alipunga sa aming mga katawan habang nagpapalipas ng oras bago sulat ng mga artikulo para sa diyaryong Tagalog ang unang pahayagan na nakasulat sa Tagalog at castila na pinamamahalaan ni Marcelo del Pilar sa Pilipinas patuloy din ang pakikipagsulatan sa kanyang pamilya at mga kaibigan mahal kong kapatid nang matanggap namin ang telegrama na nagbabalitang Nakaalis ka na malungkot ang ating mga magulang lalo na si tatay siya a naging balisa at ayaw bumangon sa kama umiiyak sa gabi Pinapapunta niya ako sa Maynila upang alamin kung paano mo nagawang umalis upang mag-aral sinabi ko sa kanya na tinustusan ito ng Ilan mong kaibigan Pero nang mapansin kong balisa pa rin siya at nanganganib magkasakit pinagtapat ko sa kanya ang lahat sa pasubali na siya at siya lamang ang makakaalam niyon Pumuti Na Ang Matanda at ngayo'y nakukuha ng tumawa ang iyong nagmamahal na kapatid pasan Iniibig kong kapatid nasabi sa akin na gusto mo raw marinig ang wikang Tagalog upang hindi mo malimot ang iyong pinagmulan at kami na iyong mga kapatid dowing Binabasa ko ang iyong mga liham hindi ko mapigil ang pagluha lalo na yung sinulat mo bago ka umalis at sinabi mong Dumaan ka dito upang magpaalam ngunit Natutulog pa ako at sinasabi ni Mama na kaunti lamang dala mong salapi kaya lagi kong iniisip kung paano ka nakakaraos gawa nito padadalhan kita ng diyamanteng singsing at Isulat mo sa akin kung kanino ko ito maing ipadala ang iyong nagmamahal na kapatid Neneng umabot kayalang balita na ipinagdamdam ni Leonor ang kanyang paglisan Hindi na sila nakapagpaalam sa isa't isa at iniulat ng isang kaibigan ni Rizal na malaki ang ipinayat ni Leonor dahil sa pag-aalala at nagbabalak itong kulayan ng itim ang lahat ng kanyang damit mula sa Barcelona a lumipat si rizal sa Madrid at magkasabay na nagpatala sa kolehiyo ng medisina at Kolehiyo ng pilosopiya at letras nakuha rin niyang ipagpatuloy ang hilig sa pagpipinta pagsusulat at pag-aaral ng mga wikang Europeo tinipid ni Rizal ang sarili sa maraming bagay maliban sa libro ticket sa teatro at kaunting paglilibang Madrid ika ng Disyembre 1882 Senora Maria natanggap ko ang maikli ngunit malaman mong liham Maniniwala ka ba na hindi pa ako naliligo mula noong Agosto at hindi ako pinagpapawisan ganyan dito napakalamig at napakamahal ng paliligo sentimos ang bawat isa ang nagmahal m kapatid Jose totoong hindi Madrid Ang sentro ng karunungan sa Europa madalas ireklamo ni Rizal ang gawin ng mga estudyante doon na natutulog hanggang tanghali kung gabi na may dumadalaw sa bahay ng mga kalapating mababang lipad mahirap sisihin ang mga kabata mula Filipinas sa unang pagkakataon malaya sila mula sa kanilang mga magulang sa isang napakalayong lugar kung saan murang aliw nakasama ni Rizal ang mga Filipinong intelektwal tulad ni trano Lopez isang dating estudyante ng medisina na unti-unting Kinikilala sa kanyang pagsusulat at pagtatalumpati at si Gregorio s ng el progreso de Filipinas sumapi siya sa circulo hispano-filipino isang samahan ng mga Filipino at Espanyol na nagtitipon sa isang bahay upang pag-usapan ang mga bagay-bagay na may kinalaman sa Pilipinas at maglabas ng isang pahayagan o revista Bukod sa mahusay na kumbersasyon malaki ang motibasyon sa pagpunta roon ni Consuelo Ortega ang dalagang anak ng may-ari ng bahay niligawan siya ni Rizal at bagaman inakala ng dalaga na Napakasaya niyang kausap ang pinili niya ay si Eduardo de let isang kastilang ipinanganak sa Pilipinas na magmula nito'y naging lihim ng kaaway ni Rizal namatay ang sirkulo dahil sa kakulangan ng pondo at paglaganap ng politikal na kulay na ikinaila ng matatandang kastila ' man nila napansin tumatalab na ang mga liberal na ideya sa kamalayan ng mga Filipinong intelektwal isang proseso ng pagbubukas ng isip sa pagkakaiba ng buhay sa konserbatibong Pilipinas at Espanya kung saan napakali beral ng pagpapalitan ng mga ideya bunga din ito ng mga ideyang napulot mula sa mga klase sa pilosopiya na nagpapahalaga sa katuwiran sa halip na relihiyon at Bulag na pananampalataya bunga rin ito ng pagpapalitan ng kuro-kuro sa pagitan ng pag-inom ng kape o pagkatapos manood ng mga dula sa teatro sa makatuwid naging napakanatural ng pagpasok ng pulitika sa usapan halos hindi ito namalayan makikita ang pagsibol ng kamalayang politikal sa isang talumpating binigkas ni Rizal bilang parangal sa pagkapanalo nina Juan Luna at Felix Resurrection Hidalgo sa isang timpalak sa pagpinta shuna at Hidalgo ay karangalan hindi lamang ng Pilipinas kundi ng Espanya totoong sila isinilang sa Pilipinas ngunit maing isilang sila kahit saan sapagkat ang talino ay walang kinikilalang bayano umuusbong kahit saanad ngag ngung Uminom tayo para sa kalusugan ng ating mga dakilang artistang Luna at Hidalgo Uminom tayo para sa kalusugan ng kabataang pilipino ang banal na pag-asa ng lupang tinubuan naway pamarisan nila ang dalawang artistang ito at nang iibigay na ng Madre Espanya na maasikaso at maingat sa ikabubuti ng kanyang mga probinsya ang mga repormang Matagal nang binabalak para sa Pilipinas Hindi Inakala ni Rizal Nam mamasamain sa Pilipinas ang isang talumpating pinapurihan ng mga liberal na tao't pahayagan sa Espanya mahal kong kapatid may karamdaman ang nanay hindi siya makakain at makatulog matamlay at hindi makabangon Ikaw ang dahilan nito kumalat dito ang balita tungkol sa talumpating ibinigay mo para sa dalawang pintor at may nakapagsabi na hindi ka na makakauwi dahil dito na napakarami mo ng away ang iyong kapatid pasano naging mahirap ang kabuhayan sa kalamba ng bumagsak ang presyo ng asukal sa pamilihan dahil dito lubhang nahuli ang pagpapadala ng salapi kay Rizal nagpresenta naman siya na umuwi na lamang sa Pilipinas yaman din lamang at Nakuha na niya ang lisensyado sa medisina at hindi kakailanganing mag-aral ang doktorado dahil hindi naman niya balak magturo ng medisina na pagkasunduan ng Pam naag pauwiin si rizal at Suk na magsanay muna siya obm sa isang klinika sa Paris m hanggang ang pasyente sa klinika ni Dr de maraming duling naitutuwid mata kahapon inoperahan namin ang isang kinera na duling p Em at marano minuto lam Naayos na Madalas siyang maging panauhin ng pamilyang paro de tavera mga bianan ni Juan Luna sakit kapusin ako ng salapi nagpresenta si Luna na pautangin muna ako dahil Mayon pa raw siyang naitatabi dahil isang pintor kung mins pobre siya at kung minsan na may parang Milyonaryo ginantihan naman ni Rizal ng pagkakaibigan ang kabutihan ni Luna naging modelo siya sa iba't ibang larawan ng pintor napagpasyahan ni Jose na magtungo sumandali sa heidelberg Germany upang magsanay pang lalo sa klinika ni Otto Becker pinagbuti rin niya ang pagsasalita at pagsulat ng wikang Aleman ngunit sadyang May lungkot na matatagpuan sa malalaking gusali at nagn nyebeng mga daan kaya laging pinananabikan ni Rizal ang init ng pagtingin ng kanyang pamilya kahit Kapo sa salapi pinagsisikapan niyang bigyan ng Aguinaldo ang kanyang mga pamangkin isinali niya at ginawa ng dibuho ang mga kwentong pambata ni Hans Christian Anderson madalas din niyang ipt ang katamaran ng kanyang mag-anak sa pagsulat mga mahal kong magulang at kapatid napuno ko ang apat na pahina kahit walang sinasabi na nagpapakita lamang na pwedeng sumulat ang isang tao Kahit wala naman siyang malaking ibabalita sa panahong ito nagsimula sa pamamagitan ng isang sulat ang matalik na pagkakaibigan nina jose rizal at Ferdinand blumen isang austrian scholar professor Ferdinand blumen nang mabalitaan ko po na pinag-aaralan ninyo ang aming wika at sa katunaya'y nakapagpagana ng ilang akda tungkol dito minabuti kong padalhan kayo ng isang aklat na sinulat ng isa sa aking mga kababayan gumagalang Jose Rizal agad na sinagot ni blo menre ang sulat pinakilala ni blo andit si rizal sa mga kilalang scholar ng Europa mga higante ng karunungan at siyensya bagamat sa simula siyensya at filipinana ang nagbuklod sa kanila sa pagtagal ng panahon si blue Bent treat ay naging ama-amahan tagapayo tagapagtanggol at tagahanga ang tunay na kabiyak ng kanyang kaluluwa kasama ng sulat na ito ang isang larawang iginuhit ko sa lapis upang makilala ninyo ako sa istasyon Masakit sa amin ang matagal mong hindi pagsulat May sakit ka ba O may masamang nangyari ngong taon ang p ko iinom ng punch iyong kalusan inunahan [Musika] matangap lais naalak lumamig na ang sabaw sa pagkatulala ko n mabasa ko ang dalawang sulat Busog na busog ang puso ko naisip ko anong Kabutihan ang nagawa ko upang maging karapat dapat sa pagkakaibigan ng tulad ninyong busilak ang puso sa panahong ito'y Tinatapos na ni Rizal ang nolimetangere pero nahirapan siyang maghanap ng pondo upang ipalimbag ito sa mga imprenta ng Berlin hindi pa na bebenta ang asukal sa kamalig ng mga Rizal at mahirap ang buhay ng pamilya sa kabutihang palad nagpunta roon si Maximo viola isang kaibigang nakilala niya sa Barcelona agad na humanga si viola kay Rizal dahil sa talino nito at dedikasyon sa mga gawain dinala niya si rizal sa isang espesyalistang doktor na nagsabing nagkasakit ito dahil sa labis na pagtitipid sa pagkain in nauhan din ni viola ang buong halaga ng pagpapalimbag ng Noli metanghere kahit na noong unay Ayaw pumayag ni Rizal professor Ferdinand blumen Kasama nito ang isang libro ang kauna-unahan at matapang na libro tungkol sa buhay ng mga Tagalog makikita dito ng mga Pilipino ang kasaysayan ng nakaraang 10 taon marahil ay tutuligsain ito ng gobyerno at at ng mga PR pero nananalig ako sa Diyos ng katotohanan at sa mga taong nakakakita ng aming tunay na kalagayan nagpasya si rizal na bumalik sa Pilipinas sa kabila ng pagpigil ng lahat any Sinong maniniwala sa intensyon ng kanyang nobela kung hindi siya uuwi sa kanyang bayan upang magsilbing halimbawa sasabihin nila na malakas lamang ang loob niyang magsulat dahil napakalayo niya sa pang [Musika] [Musika] anip nang Magbalik si rizal sa Pilipinas hindi pa gaanong napag-uusapan ang Nol metanghere Bukod sa Kakaunti ang kopyang nakapasok sa bansa Kasalukuyan pa lamang itong sinusuri ng mga prile naging mainit ang pagtanggap kay Rizal ng mga karaniwang tao matapos kumalat ang balita tungkol sa kanyang husay sa panggagamot maraming bata ale at matatanda ang sumusunod saan man siya magpunta pero makaraan ng tatlong linggo nagkatotoo ang Hinala ni Rizal Pinatawag siya ng Gobernador Heneral sa malacanyang dahil sa reklamo ng mga prile tungkol sa nobela inilipat ng Gobernador sa komisyon ng sensura ang pagpapasya sa nobela at Nagtalaga ng isang militar kay Rizal na di umanoy nangangalaga sa kanyang kaligtasan ngunit sa katotohan isang bantay sinundan ni tavel de andrade si Rizal Saan si magpunta nagkas silang dalawa dahil edukado at lial ulung m mapanirang anasan kinakalat ng mga PR ESP ako ng mga Aleman protest Mason mangkukulam pinagawan ako ng aking ama na lumabas magisa o makikain sa bahay ngba natatakot at nangangatal ang matanda para sa akin hindi rin siya pinayagan ni Don kikoy na pumunta sa Dagupan upang makita si Leonor at gayon din naman ang ama ni Leonor sa kanya nang imungkahi ng sensura na pigilin ang pamumudmod ng Noli tanghere pinagkaisahan ng mga PR na pilitin ang Gobernador na gumawa ng marahas na hakbang tulad ng pagpapakulong kay Rizal pinayuhan siya ng Heneral at ng mga mahal sa buhay na umalis na lamang upang matahimik na ang lahat nilisan ni Rizal ang Pilipinas tumigil muna siya sa Hong Kong Macao at pagkatapos ay sa Japan kakaunti lang ang magnanakaw sa hapon sinasabi na laging nakabukas ang kanilang mga bahay gawa lamang sa papel ang kanilang mga dingding at sa mga hotel ay maaari kang mag-iwan ng salapi sa mesa ng walang pangal kaunti lamang ang mga pulubi walang nag-aaway sa daan malinis ang mga bahay nahumaling si rizal sa Japan at maging sa isang haponesang pinangalanang ose walang naiwang salaysay tungkol sa kanilang pagniniig maliban sa ilang pangungusap sa kanyang mga tala walang angmahal akad iw sa aking ala-ala ang iyong larawan ang pangalan mo ay mananatili sa aking labi sa bawat buntong hininga taglay mo ang lahat ng kulay ng camellas ang kanyang kasariwaan at karilagan Sayonara Sayonara Pagkatapos ay sa Amerika naman Naglakbay si rizal mula California hanggang New York dinalaw ko ang pinakamalalaking siyudad ng Amerika ang kanilang naglalakihang gusali mga ilaw na de kuryente walang duda na dakilang bansa ang Amerika bagamat marami pa rin itong depekto walang tunay na Kalayaan ang mga tao sa ilang estado halimbawa hindi pwedeng magasawa ang isang Negro at isang puti Inglatera susunod na malagi si Jose sa tulong ng isang sulat mula kay blumen nakilala niya doon si Dr reinhold rost na mabilis din niyang naging mabuting kaibigan Bukod sa palagi ang pag-iimbita sa kanya sa bahay upang maga kasama ng kanyang pamilya tinulungan siya nitong makakuha ng permisong gumamit ng aklatan ng British Museum doon ni Rizal ang isang libro tungkol sa kasaysayan ng Pilipinas na sinulat ni Antonio Morga isang tagapayo ng Gobernador Heneral na namalagi sa Pilipinas ng 10 taon para kay Rizal mainam na dokumento ang libro ni Morga upang pabulaanan ang paratang ng mga Espanyol na walang sibilisasyon sa Pilipinas bago sakupin ng Espanya kaya sa halip na sumulat ng sarili niyang kasaysayan ng Pilipinas ipinasya ni Rizal na muling ilimbag ang akda ni Morga kasama ang kanyang mga tala matyaga niyang kinopya ang buong dokumento Pagkatapos ay ikinumpara ang datos nito sa iba pang dokumento tungkol sa Pilipinas nang dit tumupad ang kababayan niyang si Antonio Maria regidor sa pangakong ipalimbag ang aklat nagtungo si rizal sa Paris Upang makamura sa palimbagan panahon ding ito ng maging aktibo si rizal sa La Solidaridad ang pahayagang propagandistang inilalabas ng mga filipino sa Espanya nagsulat siya sa paanyaya ni Graciano Lopez jaina ang una nitong editor at kahuntahan niya noong nasa Espanya karaniwang tema ng mga artikulo ni Rizal ang pagtatanggol sa kultura at pagkatao ng Filipino laban sa panghahamak ng mga peryodistang Espanyol hindi tamad ang mga Pilipino Tingnan niyo na lamang Kung paano mamuhay ang mga europeong nagpaparatang nito sa kanila napapaligiran sila ng mga alila na tatanggal ng sapatos at tagapaypay ang tao ay Hindi hayop hindi makina ang mithiin niya sa buhay ay hindi ang gumawa para sa ibang tao kundi tuklasin ang kanyang kaligayahan at ikauunlad bilang nila nagsulat din siya tungkol sa mga karapatan na dapat Sana'y tinatamasa ng mga Filipino bilang lehitimong mamamayan ng Espanya na nagbabayad ng buwis at nagbibigay serbisyo isa rito ang sikat na liham sa mga babae ng Malolos na pinapurihan niya sa kanilang pakikipaglaban upang bigyan ng pagkakataong makapag-aral ng wikang Espanyol mahirap na hindi humanga sa kasipagan ni Rizal bil ang scholar at sa katapatan niya sa direksyong itinakda niya para sa kanyang sarili lalo na kong iisipin na sa buong panahong ito'y ginigipit siya ng mga problema sa salapi at ng patuloy na pagpapahirap sa kanyang mga kamag-anak at kaibigan sa Pilipinas pungan ng kanyang mga akda at nang patuloy na suportang ibinigay nila ni pasano sa paghahain ng kaso laban sa mga PR nagmamay-ari ng hasyenda de Calamba na dati kapanalig ng pamilyang Merkado ayon sa sulat ng bayaw niyang si silvestre Ubaldo senor Jose Rizal sa kasalukuyan 1 o an na sakada ang nakademanda sa korte ng hukom tagapamayapa sakaling matalo palalayasin sila at ipagiba ang lahat ang kamalig ang asukal at lahat ng nakatirik sa lupa Ilang ulit ding ipinatapon Sa Tagbilaran ang bayaw niyang si Manuel Hidalgo asawa ni saina dinampot siya habang nagn Buena ang pamilya at nang umabot Ang kaso sa sukdulan pinalayas sa mga magsasaka ng kalamba kasama ang pamilyang Rizal aking mahal na kapatid Napakasakit ng naganap na pagpapalayas ang autoridad Naron silang lahat upang kamkamin lahat ng pag-aar ng mga pinalayas mga tang pamilya ang inagawan ng kanilang lupa bahay hayop anin ng asukal at bigas wala kaming magawa nagkalat ang mga gwardya Sibil ginugulo ang lahat pati mga batang Lawang taon ay pinabibili nila ng cedula ang iyong nagmamahal na kapatid narisa ipinatapon si pasano kasama na ang kanyang mga bayaw sa Mindoro nang mamatay ang bayaw niyang si Mariano herbosa pinagkaitan ito ng kristiyanong libing maging ang kanyang Munting pamangkin na namatay sa sakit ay balak ding pagkait ng libing matagal na ibinurol ang bangkay ng bata habang hinihintay ang sagot ng arsobispo hindi mapanatag si rizal lalo na totoong malaki ang kinalaman niya sa sa protesta ng kalamba at sa pagkatha ng nobela umapila na ang kapatid ko sa korte suprema at kailangan kong pumunta sa Espanya upang bantayan yon o bumalik sa Pilipinas upang masubaybayan ang mga pangyayari nanaisin ko pang mamatay para sa aking mga kababayan kaysa mabuhay dito ng Maginhawa pero pinigil siya ng kanyang mga kamaganak at kaibigan Ano pa bang magagawa niya sa Pilipinas kundi dagdagan ng kanilang pasakit ang mga bagay na ito ang gumugulo sa isip ni Rizal ng mamalagi siya sa Espanya kaya hindi kataka-taka na hindi niya gaanong natang anan ang mga sumunod na pangyayari nagkaroon ng kaunting intriga sa pagitan nina Rizal at del Pilar tungkol sa organisasyon at pamamalakad ng gawain ng mga filipino sa Madrid sinasabi na nagsimula lamang ito sa palagiang pagpapayo ni Rizal tungkol sa pamamalakad ni Del Pilar ng La Solidaridad bukod pa rito Ang madalas niyang panunuligsa sa pagpapabaya at pambababae ng mga filipino walang malisya ang mga payong ito ni Rizal siya ang tinitingalang pasimuno ng mga makabayang manunulat at hinirang na pinunong pandangal ng La Solidaridad gayunman nang bumalik siya sa Espanya matapos ang mahabang panahon marami siyang ideya at pangarap para sa mga filipino roon na Inakala niyang hindi siya mahihirapan na ipatupad ang mga ito hindi niya naisip na posibleng Naliligaw siya sa teritoryo ni Del Pilar na Kinikilala din ng lahat Kasama na ni Rizal bilang pangunahing tagapagsulong ng lahat ng gawaing politikal ng mga filipino sa Madrid mula ng umalis si rizal Ayong k Rizal sinamantala ng kampo ni Del Pilar lalo na ng dati niyang kibal na si Eduardo dlete ang isang eleksyon para sa pagkapinuno ng mga filipino sa Espanya upang hiyain siya Inakala ni Rizal na pormalidad lamang ang eleksyon Pero ilang ulit na hindi sumapat ang Botong nakuha ni Rizal sa napag kasunduang mayorya bagamat nanalo din siya pagkatapos ng ilan Pang botohan labi siyang nasaktan ginawaan ni Del Pilar ang lahat upang aluin si rizal lubha itong pinersonal ni Rizal na lubhang nasugatan sa mga pangyayari pero Mayon akong isang kahinaan marunong akong magpatawad Pero hirap akong makalimot kaya kung naaalala kong ikaw noon ang aking tagapagtanggol hindi ko rin mali na ikaw ang unang taong ginamit nila upang patalsikin ako hindi pa man humuhupa ang kanyang poot nakatanggap siya ng isang sulat mula kay leonore Rivera na taglay ang Kamandag ng isa na namang kasawian Wala na ang sulat na ito Pero nalalabi pa ang salaysay niya kay blumen ang aking kasintahan na nanatiling tapat sa akin ng higit sa ling taon ay magpapakasal na sa isang Ingles isang inhinyero sa tren nang marinig ko ang balita hakala kong mababaliw ako pero nakalipas na yon Huwag mong pagtakhan ay pinagpalit niya ako sa isang engles na nagngangalang King ang mga engles ay malaya ako'y hindi nawaglit na sa kasaysayan ang mga sulat nina Rizal at Leonor sa isa't isa ayon sa isang kwento matagal na inilihim ng ina ni Leonor ang mga sulat natuklasan lamang ni Leonor ang lahat ng malapit na siyang ikasal kay King hindi niya inurong ang kasal pero nagbigay ng ilang kondisyon dapat niyang makatabi ang kanyang ina sa simbahan hindi na siya kakanta habang at habang panahong hindi patutugtugin ang kanilang piano tapos na marahil ang bagyo sisikat na ang araw Dahil ang lahat ang lahatlahat ay naglaho na Nawala na ang lahat sa amin Nawala na ang lahat sa akin at wala n maaaring mawala siguro na may bubuti na ang mga bagay Ganon nga ang nadaman niya ng magtungo siya sa Bitz isang maayang bayan sa France malapit sa dagat binayayaan siya ng panahon upang aluhin ang sarili upang ayusin ang kanyang ikalawang nobela upang umibig ng muli umibig siya kay Nelly busted na sinusuyo ng kababayan niyang si Antonio Luna tinanong kita ng maraming beses ko may pagtingin ka kay Nelly at sinabi mong wala hinikayat mo pa nga akong ligawan siya noong lumaon ay natanggap din ni Luna ang mga bagay-bagay bagamat minsan n malasing siya ay muntik na silang magdelena rin ang dalawa at ipinaubaya ni Luna kay Rizal ang babae pero hindi maaaring magpakasal si Rizal nakasangla ang puso niya sa kanyang mga gawain marami sanang dalaga na Sana'y nakapagbigay liwanag sa aking buhay kahit isang araw man lamang subalit wala wala tulad ako ng mga biyahero na dumadaan sa lugar na hitik sa bulaklak nilalampasan nila ito sa kaiisip na may hinahanap silang kung ano na hindi nila mawari subalit paglaon ang natatagpuan nila a pawang desyerto at pagsisisi nagtungo si rizal sa Belgium upang ipalimbag ang kanyang pangalawang nobela pero tulad ng dati kinapos siya ng pondo na isan Lako na lahat ng alahas ko tumitira ako sa isang maliit na silid kumakain sa isang dukhang restauran para lamang maipalimbag ang aking libro kung hindi lamang ako naniniwala na may natitira pang mabubuting Pilipino iibigin ko pang lam kunin ng diyablo Ang lahat kay raming nangako na magbibigay ng salapi para sa libro Ano ba ang akala nila sa akin kung kailan pa kinakailangan ang isang tao na matahimik ang kanyang diwa at isip ay saka pa nila lilinlangin at aabaha Naakay naiisip ko tuloy na sunugin ang aking sinusulat at ako'y lilisan upang makapaghanap buhay para sa aking sarili pero tulad din ng dati may kaibigan siyang valentin Ventura na nagpaluwal ng salapi para sa nobela ang isa pa niyang kaibigang si Jose basa Ang nagpautang ng pamasahe patungong Hong Kong dito muling nakatagpo ni Rizal ang kanyang [Musika] pamilya na mabalita ng mga Espanyol na Pabalik na si rizal sa asya minabuti nilang ilipat si pasano at ang kanyang mga bayaw sa hulo sa kabutihang palad nakatakas sila at nakapuslit patungong Hong Kong kasama si Don kikoy sumunod na pinag-initan ang kawawang si Donya Lolay dinakip siya sa balighong paratang ng hindi paggamit ngang apelyido mula Maynila pinaglakad siya ng AP na arw hangang Santa Cruz Laguna na lamang angang na 6os ng buok atad nawa ang Gobernador pinawalan ng Matanda At pagk pinahintulutang pumunta sa Hong Kong at sa isang maamong panahon ng biyaya muling nagkasama ang mag-anak na Rizal upang Salubungin ang bagong taon nagbukas si rizal ng klinika ang mga kapatid niyang babae ang namamahala ng mga gawaing bahay masaya ang kanyang mga magulang Lalo na siong kikoy na laging nakatanaw sa mga bapor sa dagat maligaya na ang Pam kay si Jose sa kapayapaan gayong alam niyang napakaraming dapat gawin sinulat niya inilimbag at ipinadala sa Maynila ang Konstitusyon ng isang samahang tinawag niyang Liga Filipina na naglalayong himukin ang mga Filipino na magtulong-tulong upang gumawa ng mga kinakailangang pagbabago sa bayan Nagpunta din siya sa sandakan North Borneo na ngayo'y saba sa pagnanasang magtayo ng bayanbayan malilipatan ng mga Filipinong ipinatapon mula sa kalamba hirap niya ang planong ito sa bagong gobernador deol kasama ng paghingi ng pahintulot na bumalik upang ayusin ang ilang personal na bagay pinahintulutan siyang bumalik pero walang ibinigay na garantiya kanyang kalaan ano't ano man isa itong bagay na matagal na niyang napaghandaan mga mahal kong magulang at kapatid Maligaya kong isusugal ang aking buhay upang iligtas ang napakaraming inosenteng tao mga giliw kong pamangkin mga anak ng mga kaibigan na nagdurusa dahil sa akin sino ba naman ako isang tao lamang Walang mag-anak tinatabangan na sa buhay Umaasa ako na tutuwa ang aking mga kaaway at ititigil na ang pagpapahirap sa mga inosente madilim ang aking kinabukasan at patuloy itong didilim kung hindi masisinag ng liwanag ng bukang liwayway sa aking tinubuang lupa at nakita niya ang liwanag na iyon bagaman panandalian at Puspos ng kalungkutan n ipatapon siya sa malayong bayan ng Dapitan na nasa probinsya ngayon ng Zamboanga del Norte tumira si rizal kasama ng kandeng militar at ng kanyang may bahay na kapwa niyang nakagaan ng loob tumaya sila sa loterya ng magkabakas at n manalo sila pinaghatian ng premyo dahil dito nakabili si rizal ng lupain sa dalampasigan ng Talisay sa halagang phiso noong unay isang kubo lamang ang kanyang itinirik Doy nagpapalipas siya ng umaga't maghapon nagbabasa nagsusulat lat at pagkak magbabalik na sa tahanan ng komandante noong tumagal ay nagtayo siya ng klinika na bukas sa mayaman at mahirap at nagtatag ng maliit na eskwelahan dito'y Europeo ang estilo ng pag-aaral itinuturo kasama ng wikang Espanyol ang Ingles palakasan at mga kakayanan sa paghahanap buhay hindi siya pinabayaan nina blumen treat 10 ng mga kaibigan nito escola sa Europa lagi siyang nakakatanggap at sumusulat ng liham sa iba't ibang wika tungkol sa iba't ibang bagay narang iulat niya ang bagong species ng palaka at insekto na ipinangalan naman ng mga Europeo sa kanya nari ang magpalitan sila ng kuro-kuro ni blo Andre tungkol sa wikang Tagalog dumating din ang panahon na pinayagang tumira kasama niya ang kanyang ina at ilang kapatid na babae gayonman inaga naka buay at ang tahanang natagpuan aalang kangang haot naangay kanang damam kuh ngan k na ang kinabukasan at tahanan wala kaya't sanay Magbalik dating pag-asa hiong dalisay na pananalig ng tapat at musmus kong diwa siya kong tanging yamang hindi nasasanla naibsan ang pangungulila ni Jose nang dumating si Josephine Bren sinamahan ni Josephine sa klinika ang kanyang nabubulag na ama-amahan si Mr taufer nahulog ang loob nila sa isa't isa at sinasabi na sa dalampasigan ipinagtapat ni Rizal ang nilalaman ng kanyang puso josefina josefina naparito ka sa dalampasigan naghahanap ng pugad ng tahanan tulad ng Ligaw na ibon ng karagatan sakaling dalhin ka ng iyong kapalaran sa hapon China o siang hayman Hwag sanang mawaglit sa iyong isipan ang puso kong tumitibok na ikaw ang dahilan bagamat tumutol si Mr taufer sa takot na mawawalan siya ng tagapag-alaga nagawa dinin ni Josephine na dispatsahin ito sa Maynila at bumalik sa Dapitan upang mbuhay kasama ng kanyang mangingibig na tinawag niyang Jo pinagkaitan sila ng hangga't hindi pormal na nagbabalik loob si rizal sa simbahang Katoliko mahal kong ina Mabait siya masuno rin naglalabas siya nananahi nagluluto pinaliliguan at nilalaro ang kanyang mga pamangkin walang Pilipinang makahihigit sa pag-aalagang ginagawa niya sa akin kasal lamang ang kulang sa amin Pero ikaw na rin ang nagsabi noon nanay na mas mabuti pa ang mga nagsasama sa grasya ng may kapal kaysa sa mga kasal na nagkakasalang Mortal gawin man ni Rizal ang lahat ng paliwanag ikinahiya ng ilang miyembro ng kanyang pamilya ang kanilang pagsasama ayon kay Josephine Kung minsa i pinagduduldulan pa ito sa kanyang mukha sa harap ng kanilang mga pamangkin gayunman Tin iniis niya ang lahat ng pasaring pero sadyang mahirap takasan ang mga kamay ng kasaysayan tinanggihan man ni Rizal ang plano ng mga katiponero na itaka siya't gawing haligi ng Himagsikan hindi maikakaila na malaki ang nagawa ng kanyang mga sinulat ginawa at sinabi sa kamalayan ng mga taong nagpasyang makibaka ang Dahil ay matagal na niyang itinakwil ang pulitika matapos ng kahiyaan sa Madrid ang pagkaudlot ng lahat ng kanyang plano upang bumangon muli sa sandakan at ang naunsyaming pagpapalaganap sa Liga Filipina pinili niya kapayapaan ang buhay na sa wakas ay Tahimik ang buhay na sa unang pagkakataon ay kanyang-kanya sinunod niya ang payo ni blumen magboluntaryo bilang manggagamot sa Cuba sa ngalan ng Espanya upang mawakasan ang kanyang pagkakatapon at kalaunay makabalik sa kalayaan ng Europa nilisan namin ang Dapitan namalagi ako sa distritong iyon ng apat na taon 1 araw at ilan pang oras malayo na siya sa Pilipinas ngang maibaba ang pasya na pabalikin siya sa Pilipinas upang humarap sa korte sa para na rebelyon at pagbubuo Ng Mga iligal na samahan ipiniit siya sa Fort Santiago Noong mga unang araw ng Nobyembre nilitis siya noong ika6 ng Disyembre pagkaraan ng tatlong araw pinasa sa kanya ang hatol ng kamatayan mga mahal kong magulang at kapatid Gusto ko kayong makapiling bago ako mamatay pumunta rito ang mga malalakas ang loob may mahalaga akong bilin ang inyong anak at kapatid na taos pusong umiibig sa inyo [Musika] Jose pinakaunang dumalaw ang kanyang ina humingi si rizal ng tawad para sa lahat ng paghihirap na idinulot niya sa pamilya at hiniling na kunin nito ang kanyang bangkay gusto siyang yakapin ng kanyang ina ngunit pinaghiwalay sila ng mga gwardya [Musika] Sibil sumunod na dumalaw ang kanyang mga kapatid na babae at mga pamangkin isa isa niyang ipinamigay ang kanyang mga nalalabing gamit ipinag niya kay trining ang isang lamparang inihandog sa kanya ng mga tava There is something inside ibinulong ni Rizal upang maunawaan ang mga gya doon niya isiniksik ang kanyang huling tula sinulatan niya ang mga mahal sa buhay na hindi nakapagpaalam ang kanyang matalik na kaibigan na nagdadalamhati sa Europa kapag natanggap mo ang liham na ito'y pumanaw na ako Paalam pinakamatalik pinakamamahal kong kaibigan May iniwan akong libro Para sa IO bilang ala-ala mo sa akin gayon din ang amang hindi pinahintulutang dumalaw ipagpatawad ninyo ang sakit na siya kung isinukli sa inyong mga pagsisikap upang mabigyan ako ng edukasyon Paalam tatay Paalam at ang butihing kapatid na malayo na noon sa larangan ng digma apat at kalahating taon na tayong hindi nagkikita at nagkakausap pero hindi naman natin kailangan ang mga salita upang maunawaan ang isa't isa hindi ba masakit para sa akin na isiping iiwan kitang nag-iisa upang pasanin ang ating pamilya naiisip ko ang iyong mga sakripisyo mabigyan lamang ako ng kinabukasan Alam kong nagtiis ka ng napakaraming hirap n dahil sa akin Patawarin mo sana ako ang iyong kapatid [Musika] Jose [Musika] prepar app pun Fuego