Transcript for:
Mga Epekto ng Climate Change sa Pilipinas

Music Nasa proseso tayo ng climate change. End of the 21st century, we're expecting a maximum of 4 degrees centigrade. Habang umiinit yung atmosphere natin, iinit din yung karagatan. Pag umiinit yung karagatan, mag-e-expand siya, tataas ang level ng tubig.

Even a 1 degree increase in temperature will affect the intensity of storm. Magbubunga ito ng mas lalong matinding pagbaha. Maraming maiiba sa... pamumuhay natin.

Kung baga dati sanay tayo sa kali, baka kailangan na tayong sumakay ng bangka para makapunta doon sa opisina. Susunod dyan, mga sakit, mga leptospirosis, mga vector-borne diseases tulad ng mga daladala ng mga lamok. Posibleng magkaroon na tayo ng heat waves. Isang buong buwan, halimbawa, ay wala naman ulan.

Yan ang lahat ng tataning natin mamamatay. Anong kakainin natin? Maraming namatay. Parang fish kill ako. Due to lack of oxygen, kaya masyadong mainit yung tubig.

Yung fish cuts natin will be reduced by 40%. Yung food production will suffer. Yung food security natin will be threatened.

So there will be extinction of species. It's really a matter of survival for all of us. Nararamdaman na natin ngayon ang epekto ng dahan-dahang nagbabagong klima.

It is on our watch that we saw all these changes happening. Nakita natin yung pagtaas ng temperatura sa buong Pilipinas. During the last five years, nakararanas na tayo ng mga extreme events, especially in terms of extreme rainfall.

It's either you have so much rainfall or you have so little rainfall. Wala na tayo sa gitna. It's not really about very high temperature or very high rainfall or very low rainfall. It's the high and low na magka-alternate. So ito talaga yung magiging problema natin.

Mas mahirap mag-cope dito. Yung mga pag-ulan, yung hangin natin, mga bagyo halimbawa na ganon, yung kabuuan na yun ay climate change. Yung global warming, pagbabago ng temperatura, ang chief cost nito, yung mga tinatawag na greenhouse gases, para siyang kumot that keeps the planet warm, like CO2, carbon dioxide, CH4, methane, N2O, nitrous oxide. Simula nung industrial revolution, nag-ubisa tayong mga tao magsunog nitong mga coal at fossil fuel. Dumami mga factories, dumami mga sasakyan, at iyon ang parang main cause ng pagtaas ng...

carbon dioxide. If we continue emitting carbon dioxide in the atmosphere, the earth will continue to warm beyond 2 degrees centigrade. And this will have a major feedback dun sa climate system natin. Climate change is a natural occurrence.

There's always change that is happening. But the rate at which it's happening right now, that's human-induced. Ang lahat naman ng buhay may hangganan.

That includes our planet. Kagaya rin ng tao, lahat tayo na buhay, lahat tayo mamamatay. Ang difference is, kano kabilis ka ba mamatay?

And it has a lot to do with your lifestyle. Kung sa pamilya mo, merong heart disease, meron ka pa ang ginawa na paninigarilyo, pagkain ng hindi tama, eventually, mamamatay ka mas malamang, mas maaga, kesa doon sa expected life mo. So, ganun din yung mundo.

Meron naman talaga siyang birth, meron siyang eventual death. Ang pinag-usapan natin sa climate change ngayon, E mas mabilis siya nangyari than expected because of human activities. Ang Pilipinas ay isa sa pinaka-disaster risk-prone.

In fact, pangatlo to, ayon sa mga ibang pag-aaral sa buong mundo, yung vulnerable tayo unang-una sa bagyo. Dahil ang bagyo kadalasan nabubuo sa gitna ng Pasifico, papuntang West, papuntang Pilipinas. Pangalawa, nasa Pacific Ring of Fire, although hindi siya climate change, but still, pwede siyang mag-add dun sa vulnerability ng mga tao.

Pangatlo, yung... Dami ng tao. Mahirap na bansa tayo eh. So yung karamihan ng tao, hindi basta-basta makakapag-adapt or cope dito sa mga disasters at all. Isa to sa nagiging dagdag na factor bakit tayo nagiging very vulnerable to climate change.

Pinangangambahang babayo ito sa Visayas mula sa summer atlete? Malayo pa si Yolanda, nakita natin na talagang magiging super typhoon siya. Doon sa mga forecast na ipinalabas ng pag-asa, sinabi natin, posibleng magbigay ng 7 meters na storm surge.

Ang naging problema sa Yolanda, hindi naiintindihan ano ba yung storm surge. Music We were watching the news. May storm surge daw, ganyan.

Hindi ko alam kung ano yung storm surge. I've never heard of that term. Music When I look back, yung pinaka nag-stand out talaga sa akin was on November 7. That was the day before the typhoon happened. It was hot, it was humid. Lahat ng tao nasa labas, parang sinasabi, oh, sabi mo may bagyo, but parang wala naman na.

When November 8 happened, doon ko na na-realize na yung panahon noong November 7, it was the calm before the storm. What happened? During November 8, it was a different kind of monster.

Typhoon Yolanda, mayroong alasito, eventulo. I woke up siguro mga 5 a.m. 6 mula ng bayubig ng malakas na hangin.

Lahat kami gising na. Naglahanda ng breakfast. Tapos, tapi.

Naka-open yung door. Doon ko na feel na ang lakas talaga ng hangin. I was trying to say something. Pero hindi.

Hindi ako nakakapagsalita kasi nililipad yung mukha ko ng hangin. So doon ko na-realize na iba pala yung Baguio, Yolanda. The tide had receded to about 150 to 200 meters. So frantically I started calling and I said, because look, this is really unusual.

While we were making this... In these calls, a wall of water, padating na ng padating, was about, I would say, 15 to 20 feet high. So, we were trapped inside the building and we had to break a hole in the ceiling to climb up to save ourselves. Nagvibrate yung bahay namin. Doon ko napansin ulit na yung tubig papasok na sa bahay.

From this, from the main entrance dito. Pinatong namin yung mga gamit sa taas ng tables, sa chairs. Mga 3 to 5 minutes lang ako sa room. Paglabas ko, hanggang chest na yung tubig.

Nakita ko na lang yung mga furniture namin. Lumutang-lutang na. We decided to go out.

Doon kami lumabas sa door na yun. Yung current, masyadong strong. So when we were here, ito kami kumapit sa window. Marami na kasing lumulutang ng mga debris. Tapos may mga animals din.

After a few minutes, yung sister-in-law ko sabi niya na kinagat daw siya ng ahas. Later on, parang nag-ahabilin na siya. She was saying, I love you to all of us. Hindi ko siya sinagot.

Because I felt like if I were to say I love you, To her. Parang sinasabi ko na din na nawala na. Parang rinavalidate ko na yung sinasabi niya na this is going to be the last time we'll see each other.

Saltwater siya. The water was dark, murky. Halong tubig, langis, soil, sand, ganun.

We wanted to secure yung pamangkin namin. So may nakita kaming life jacket. My older brother swam for the life jacket and placed it on Taryn.

Taryn is my nephew. May nakita kaming icebox. Linaway din yun ng older brother ko.

He got the icebox and then he pushed it towards us. Pero siya yung napalayo. Hindi ko masyadong makita kung anong nangyayari kasi.

Para akong binabato ng crushed ice and everything was just white. Zero visibility. So I just focused myself sa parents ko.

Nakita ko yung tatay ko na nalunod siya. Tapos, nag-surface siya ulit. Nakahawak pa siya dun sa hinahawakan namin na buhay. Tapos nalunod siya, tapos nakita ko na lang, bumit ako na siya.

Yung nanay ko hindi na nagsasalita. And I know that she was, ano, very scared. I just held her in my arms. Tapos nagpa-lutang na lang kami.

Hinawakan ko yung arms niya. I felt no reaction from her nung lumubog ulit siya sa tubig. So hinawakan ko lang siya.

Pero nakadilat pa yung mata niya. Pero walang response. So I was just calling her.

I was just touching her face. I was saying, nanay, nanay, nanay. Binubuhat ko lang siya.

Pero dahil sa malakas, masyadong malakas yung tubig, yung current ng water, nadadala ako. And then, I tried siguro mga three to four times na para hindi kami magkahihwalay. Pero ayun, I was getting exhausted and I needed to face the reality that I had to make the hardest decision of my life. Do I hold on to my mom's body and die with her?

Or should I let her go and save myself? If I let her go, will I be able to live with that decision? Ayan, I decided to let her go.

Nung nag-receive na yung tubig, lumabas na ako, naglakad ako papunta dun sa highway. Doon namin nakita yung katawan ng kuya namin. A few meters away pa, doon namin naman nakita yung katawan ng Sister Inda ko.

Pero yung tatay ko at pamangkin ko, hindi na namin natagpon. What happened in our community in Tacloban, it became the graveyard of its own people.