Undas na naman, panahon ng mga patay. Alam natin na si Ninoy inasa Manila Memorial, si Rizal nasa Luneta, si FPJ inasa Norte. At si Quezon ay nasa saan pa? Di, Quezon Memorial. Pero hindi totoong nasa monumento ang mga labi ni Bonifacio.
At wala rin ito sa tutuban. Ang Chismis, huling naispatan ang mga buto ng Supremo sa National Museum. Nung panahon pa ng Japon, wala na siya doon. Ano nangyari?
Music Ano yari? Alamin natin dito sa History. Jis mis noon, kasaysayan ngayon.
Para malaman kung saan nga ba talaga nakalibing si Bonifacio, nag-ikot-ikot ako sa Maynila. Nagtanong-tanong kung may nakakalamang libingan ng urig na atapang-ataw. So tingin nyo saan nakalibing si Andres Bonifacio?
Siguro sa Abite. Taloton. Balintawak.
Sa libingan ng mga bayani. Bakay di siya na ilibing. Dito raw, sa palatandaan ito dito sa Maragondon, Cavite, e dito raw na ilibing ang mga labi ni Andres Bonifacio.
Kaso, may konting problema. Nakasulat sa taas, April 26, 1897 daw nilibing si Bonifacio. Kaso, hindi bang turo sa atin at sabi naman sa marker sa baba, M18, 1897, pinatay si Bonifacio.
Ang tanong ngayon, Ano yun? Kung maniniwala ko sa marker, inilibing si Bonifacio bago pa siya pinatay ang labo. Pero ang sigurado lang, marker lang ito, wala dito ang mga buto ni Bonifacio. Teka muna, teka muna. Baka mas malinawan tayo kung sasugutin muna natin ang tanong, paano nga ba namatay si Andres Bonifacio?
Taong 1897, matapos matalo kay Aguinaldo sa eleksyon sa Tejeros, dahil nalutong makaw daw ang Alang Supremo, pinlalo ni Bonifacio na magtayo ng hiwalay na paksyon. Siyempre, na bad trip ang pangkat ni Aguinaldo. E teretoryo pa na ng Kabite. Kaya inutos agad ang pagdakip kay Bonifacio sa salang pagtataksil.
Nako, noon pa man lang pala, magulo na ang halalan sa Pilipinas. Pero, eto naman ang say ni Professor Augusto Deviana ng UST History Department. Yan ay mga kabitenyo. Hindi yan yung buong katipunan na membership. So, ano ang otoridad nila para mag-decide para sa buo?
Nung nagalit siya, ano ang otoridad nila na ipawalang visa yung buong eleksyon? Tutusin, walang visa dapat yun. Pero wala tayong magagawa kasi nasa kabite ka. Puro mga kabitenyo nandun.
Nandun na, kung baga, nasilo na si Bonifacio sa kanyang ginawang, sa kanyang sariling bitag. Ito ang bayan ni Chodorico Reyes. Ngayon, dito sa Maragondon, itong tawag dito ay the Bonifacio Trial House, mga kapatid.
Dito ginanap ang paglilitis ng magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio. Mga tol, sinasabi nila itong paglilito sa ito ay isang malaking kangaroo court. Katsarotan.
Isang matinding hausaw. Fake. Kasi sinasabi nila na bago pa magsimulado yung trial, ay may desisyon na.
Mga kapatid, ito po si Placido Martinez. ang abogado ni Bonifacio. Pero hindi gaya ni Atty. Lorna Capunan, eto, nilalaglag yung kliyente niya. Saan ka ba naman nakahanap ng Defense Council na ginigiit pa na kung meron daw parusa na mas malala pa sa death sentence, iyon daw dapat ang ipataw sa kanyang kliyente.
At syempre mga kapatid, tunay na atapang atao Andres Bonifacio. Syempre naman tol, hindi uso noon ang mga wheelchair... wheelchair o hospital arrest.
Di nila sa trial, sugatan pa mismo. Saka nakahanap ng ganyan. So pinatawan sila ng parusang kamatayan. Ito na yung aspeto na nung ipapatupad, sinabi ni Boni Aguinaldo na dapat i-commute na lang yung sentence.
Pero eventually, dahil nga si Boni Paso yung kumaga being the person who first organized the katipunan and led the revolution, sa halip na kamatayan yung ipataw, i-commute. Kaya lang, dahil na rin sa... Sul-sul nung mga ilang hiniral ni Emilio Aguinaldo, pinatupad niya pa rin yung desisyon ng Consejo de Guerra na kailangan patangin yung mga kapatid.
Basta kwentong Bonifacio, expert daw si Ator Negari. Paano ba naman e kalolololohan niya si Gat Andres sa kapatid nitong si Procopio? Kailangan bumatay si Andres para makonsolidate ni Emilio Aguinaldo yung pwersa ng katipunan at mag-take side sa kanila. At saka mismo inamin niya eh.
Sa kanyang memoir, na sa ano, si Bonifacio ay ang tao na pinapatay niya. Kasi kung hindi siya, at kung di si Bonifacio, malamang siya ang mamatay. Kumbaga, inunahan lang ni Aguinaldo si Bonifacio.
Binaril ang magkapatid na Bonifacio at Procopio sa Bundok Buntis sa bayan ng Maragondon sa Cavite. Sa kabilang bundok nagpatong inilibing ang magkapatid. Pero taong 1935, nadawit ulit si Bonifacio sa isa na namang eleksyon.
Kadalasan, tuwing halalan, uso ang siraan. Example, yung kalaban mo sa politika. Kakalkalin mo yung mga baho nila.
Ilalabas mo yung litrato ng kanilang anak sa labas o picture ng kanilang kabit. O kaya lalabas mo yung salien nila. Paano kaya?
Noong eleksyon, noong sinuunang panahon. Mga tol, matindi sila. Labasan ng kalansay. Literal yan. Panahon pa rin ng mga Amerikano.
Mainit din ang eleksyon para sa pagkapagulo ng Commonwealth Government ng Pilipinas. Pinahukay daw ni Manuel Quezon ang mga buto ng Supremo sa Maragondon, Cavite para i-display sa National Museum. Pinahukay yung buto, one siguro for historical purposes.
Thank you. At the same time, it was used by Quezon for political purposes. Kasi remember si Quezon at si Emilio Aguinaldo ang naglaban sa pagkapangulo ng Commonwealth.
Ayon sa istoryador na si Jose Victor Torres, secret weapon daw ni Quezon versus Aguinaldo ang mga labi ng Supremo. Nga naman, ungkatin mo ba naman ang isang madilim na issue ng nakaraan? tungkol sa taong hinatulan mo ng kamatayan.
Nung tumakbo talaga si General Aguinaldo na presidente para sa Commonwealth, akala kasi ni Quezon kanya na talaga. He knew he would win. In order to succeed in that, he has to really slander his mudslinging, yung kanyang kalaban.
Ang talaga makikakabit na issue talaga kay Aguinaldo was yung pagkamatay talaga ni Bonifacio. Lumabas na nga itong kwento na ipinagada nga daw. I, Manuel Luis Quezon, fulfill my duty as President of the Philippines.
Meron nga ang litrato ron na sabi niya na... Ito nagpapatay dito. Ito si Bonifacio.
Itong mga buto na ito. Naging sirkus. Kung si Quezon ay talagang naghanap sa karotohanan, ay dapat dumayon sa batas, ayon sa abogado siya, at saka dumayon sa... agham.
Kahit na wala pang DNA noon, siguro ma-cross-reference mo yung mga eyewitness accounts. Ang bigutilong taga-tondo na si Guillermo Masangkay, na dati rin katipunero, ang in-charge sa opisyal na kumiting na atasang hukayan ang mga labi ni Ka Andres. Pero teka, may pagdududa kung totoong buto nga ng Supremo yun. Kung may nakakaalaman kung saan ni Libing ang Supremo, ito'y si Lazaro Macapagal, ang leader ng squad ng mga Katiponeron na inutusan ni Aguinaldo na patayin si Bonifacio.
In the first place, yung pinagkuhalan ng buto, taliwas ito sa testimonya ni Lazaro Macapagal, hindi yun yung lugar kung saan sila bilang yun si Bonifacio at ni Libing. Pangalawa, yung examination na ginawa sa... University of the Philippines sa Medical School, hindi sukat sa edad ni Monifacio. Monifacio po to.
Pangatlo, bakit isang set lang ang lakuha? Ang testimonya ni Makapagal, nilibing nila lang sabay. magkapatid.
Pero parang kumbinsido naman ng apo ni Bonifacio na sa lolo nga niya talaga ang mga buto na yun. May mga ilang historias na nagsasabing hindi yun yung buto. Pero nung nahukay yung buto, nagkaroon ng congressional inquiry.
Pinatotohanan ni na Espirituana Bonifacio at ni na Guillermo Masangkal. Silang nagpatotoh na itong butong ito ay kay Andres. Ito pa isang tanong.
Kung totoo nga ng mga buto ni Bonifacio yung nakita nila, eh supremo. Ang tanong ngayon, asan yung kalansay nung kapatid niyang si Procopio? Kahit nung buhay si Makapagala, hanggang sa kasi siya'y mamatay, wala naman siya sinabi kung saan nila itinapon yung bangkay ni Procopio at ni Andres.
Kasi ang alam ko, may accounts noon na pagkabaril sa kanya si Bonita. Bonifacio ang tinaga tapos ang nilagyan lang ng hukay ay yung kay Bonifacio. Nako, mukhang kakailangan natin ng powers ng Soko para mapatunayan kung mga buto nga ba talaga ni Bonifacio ang nahukay noong 1918. Paano nga ba siya pinatay? Siya ba'y sinaksak o binaril?
Ang binaril si Procopio Bonifacio. Konting duda pa rin ako dahil una, forensically, kapag sinaksak mo isang tao, pumipilan si Kandugo. At according to the account, sinagaw, sinaksak.
So, can you imagine yung dugo na dumalak, no? At napilansikan yung mga tao pumatay. Pero pag tinignan mo yung testimonya ni Macapagal na pinablish ni Agoncillo, nang nakita daw nila si Gregorio de Jesus, ang unang tinanong ni Gregorio de Jesus, nasaan ang tao ko.
Yan ang nakaka-store mo eh. Wala yung ebidensya doon na hindi bilanggit. Kaya hindi ko naniniwalang na silaksap. It's just that kung binaril, which is mas masakit. Teka muna, teka muna.
Nakakapagod na. Nasaan na nga ba yung mga nahukay na buto raw ni Bonifacio? Alam mo kung nasa yun. Napakamalas naman talaga itong si Andres Bonifacio.
Isipin mo, naulila ng maaga na mataya ng unang asawa, pinapatay, at higit sa lahat, kung paniniwalaan mo yung teorya ng maraming istoryador, eh hindi pa raw makita ang mga labi. Sa aklat ni Ambrath Ocampo na Bones of Contention, may tatlong posibleng sinapit ang mga buto ng Supremo. Una, nanakaw daw mula sa templo ng Legionarios del Trabajo sa Ascaraga, Maynila noong 1926. Ikalawa, ayon kay Guillermo Masangkay, inilagak ito sa National Museum.
Pero kasama itong nasira noong World War II. Ayon daw si isang Dr. Servando de los Angeles na cremate at nasa ilalim ng monumento sa Kaloocan. Pero, ultimong ang director noon ng National Library na si Epifanio de los Santos, o si Mr. Edsa himself, ay nag-certify as true and authentic ang mga buto kahit marami parang kumikristyon dito. Based sa mga findings...
lahat na na idokumento, nag-conclude si Ipepano de los Santos na yung butong nahukay sa Maragondon at yung butong nakita sa dun sa building ng Los Veteranos. de la revolución ay iisa at ito yung buto ni Andres Bonifacio. Yun nga lang, sabi ng libro ni Ambez Campo, ang nag-appoint kay De Los Santos ay walang iba kundi si Manuel Quezon.
Ang may pakana na hukain ang mga buto ni Bonifacio para siraan si Aguinaldo. Ang ending, tanging ang marker na ito lang sa Maragondon, Cavite, ang may totoong kinalaman sa kamatayan ni Bonifacio. Kawawang Bonifacio. Hindi nga nga nagkatugma-tugma ang detalya ng buhay niya sa kasaysayan.
Hindi pa nabibigyang pagpapahalaga ang mga monumento niya, lalo na sa Maynila. Pinamamahayan kong minsan. Madalas, rampaan rin ang mga nagsaskateboard. Hayop talaga yung mga yan. At kailangan pangalagyan ng karatulang gawa sa styro.
Pero wala na yatang masasakit pa sa katotohanan magdiriwang ng ikaisang daan at limampung karawan ang magiting na Supremo ngayong taon na ito, hindi man lang nabigyan ng state funeral. Pero giit ng National Historical Commission of the Philippines, e paano mo raw bibigyan ng state funeral ang isang tao kung wala namang ililibing? Being an individual, you glorify this person as the founding father ng ating revolusyon.
Tapos sinasabi natin na isa rin pambansang bayani, pero hindi mo naman inoonor. Hindi ba ang isang ordinaryong individual binibigyan ng libing? Much more itong tao to na kinikilala natin nanguna sa revolusyon.
With more reason na dapat bigyan mo siya ng living. Una-una, alam mo naman sino pumatay, sino nagpapatay, may eyewitness account ka pa. Bagamat wala na yung mga ebidensya, yung physical ebidensya, nandun yung mga accounts. So dapat lang tanggapin lang natin.
Hindi masasaray hanggang hindi nating nanggap. Baga 150 years na si Bolifacio, we hardly know anything about his life. Pumutok na ngayon yung issue na pangulo o hindi, pero... Ano ba ang background talaga ni Bonifacio?
Siguro bago ilibing natin sa isang state funeral, para sa akin, e buhayin niyo muna. Buhayin niyo muna yung kwento ni Bonifacio. Hay nako.
So, ano na nga lang ba ang totoong kwento kay Bonifacio? Nag-aaral tayo ng kasaysayan para mas makilala natin ang ating mga sarili. Pero dapat din natin tanggapin ang katotohanan. na ang nakaraan, minsan, ay isang mulupit at matinik na eskinita, punong-puno ng mga anino, ng mga sikreto, at mga tanong na kilan may walang sagot. Kahit sabihin pa natin na tayo ay isa ng ganap na nasyon.
O kaya ba hanggang ngayon eh, punit-punit pa rin yung ating pag-iintindi sa kasaysayan? Nakakagutom mag-isip. Alam mo, kain na lang tayo.
Music