Sa gikna ng tumog ng mga makina Kalmado at kalkulado ang galaw ng mga medical worker na ito sa Medical City sa Pasig. Ang intubation o paglalagay ng tubo sa trakya ng pasyente para tulungan siyang huminga. Ila isa ng pangkaraniwang proseso para sa kanila.
Sa panahon ng COVID-19, ito na ang halos araw-araw nilang gawain. Silang mga tinaguriang frontliner. Tens of family, dun kami lahat nag-hold on to. Siya si Dr. Salime Abilanes, emergency medicine physician sa The Medical City sa Ortigas, Pasi. Pumayag siyang ipasok ang aming kamera sa loob ng emergency department ng kanilang ospital para madokumento ang kanilang pinagdadaanan.
Guys, pagyan niyo ng gloves per station ninyo kasi every entry and exit niyo mag-change kayo ng gloves. Kulang pa tayo ng acrylic boxes dun sa bed 2 and 3. Pakuha mo pa yung dalawang acrylic. Malalang wala. Ganito sila kaingat laban sa sakit na COVID-19.
Anumang droplet mula sa pasyente, pusibling dala ang virus at makahawa sa dadapuan nito. Kaya ang dating puting uniforme ng mga doktor at nurse, may dalawang patong pa ng proteksyon, bahagi ng kanilang Personal Protective Equipment o PPE. Kada hawak nila sa kanilang mga pasyente, kailangan nilang magtanggal ng panglabas na medical blogs.
Ganito kagastos sa gamit ang pagharap ng mga medical worker sa sakit na ito. Mula ng magsimula ang sakit na ito, libu-libong mga medical worker na ang tinamaan ng virus. Ilan sa kanila?
Pumanaw sa mismong sakit na kanilang nilalabanan. Nakakufur na ako sa kanya ng 500 barat. At hindi na natin siya lang. E, ano ka na lang?
Nakaliguan naman si Pedro. Nakaliguan? I don't know.
Siya yung pinuuna. Siya yung pinakauna. Dahil puno na ang kanilang intensive care unit, karamihan dito mga may sakit ng COVID-19. Mistura ng ekstensyon ng ICU ang ER ng Medical City. Ang history nito do, diabetic hypertensive.
Ang dinala niya talaga dito do, yung wife niya, yung na 42 years old. 42? 42. Sinal din, tapos nilalagnad. So, nauna yung wife niya. Pero nandito din si sir, tinggal na din sa malalagat.
Siya nagpatingin na din. Nung una urgent lang din siya. Hindi pa intubatable.
Tinggal lang. Pero later on, nung hapon, na-intubate din lang siya. Ang halos lahat ng kanilang pasyente dito nagpapakita ng sintomas ng COVID-19. Pero dahil kapapasok lang noon sa ER, naghihintay pa sila ng risulta ng kanilang mga test. Nauwi ako sa amin.
Ang katatig sa bahay, yung anak ko, si pasawit. Ako, isang kwarto lang kami. Oo.
Ano, okay lang ba yan? Naliligo ako dito, naliligo ako doon. Oo. Okay lang ba yan?
Sa patos mo, wag mo ipapasok sa bahay. Okay. Look.
Hindi, Dok. Hindi. Dahil isa itong bagong sakit, tulad sa iba pang mga ospital, naninibago ang lahat.
Dapat kompleto. Kung wala kayong face shield, hindi rin pwede. Kung wala kayong gown, nakagreng-gown na kayo, hindi rin pwede. Sa triage, ganun din.
Kung dumating, hindi nyo kailangan mag-pump. Hindi nyo kailangang sumupa doon, yung tulad na ginagawa natin dati. Diretso, bilisan lang natin, dalhin agad natin doon sa isolation. Ang dating normal na daily briefing, mistulan ng paghahanda para sa isang gera. Ang bawat isang medical worker, inaasahang gagampanan ang mas dumadami pang responsibilidad.
Pag-prepare, intubation. So usually, pag-adult, ang usually ginagamit naman ng consultant natin is either 7.5, na 82, or 7. So, dapat familiar din kayo, ha? Dagdag proteksyon para sa medical worker ang mga acrylic box para hindi sila matalsikan ng anumang likido o aerosol droplets mula sa mga pasyente. Pero dahil mabilisan ang galaw para mailigtas ang kanilang mga pasyente, kung minsan hindi na nila magamit ang mga ito, isang sakripisyong kailangan nilang gawin alang-alang sa kaligtasan ng pasyente. Ha ha ha!
Ha ha ha! Ano sa'yo? Aminado si Dr. Abelanes, bayani man sila kung ituring ngayon, nananatili ang takot at pangamba ng ilan sa kanila. Of course, yung iba, meron ng mga a few na nagsisendin ng resignation forms and resignation letters. Natatakot din of course yung families namin kung tutuloy namin talaga to or hindi.
So majority of the nurses are also having that mindset. So kung umalis kaming lahat, sino yung may iwan? Kung dati, mahirap na para sa kanilang mamatayan ng pasyente.
Ngayon, lalo pa itong tumindi. We see a lot of deaths in the ER, but not this much. Na every single day na lang, almost every single day, someone will die. At kung dati natatapos na ang kanilang trabaho, oras na ideklara ng pumanaw ang kanilang pasyente, ngayon may dagdag silang kailangang gawin, ang ipanalangin ng kanilang mga pasyente.
Amin dito sa ER, we have a radio, two-way radio, walkie-talkie. So during the prayers, that's what we did. Parang while we're praying inside, we had the family hold the walkie-talkies. Parang naririnig nila habang nag-prepare kami. And before mag-expire yung patient, or kung kanya kakamatay lang yung patient, ilalapit namin yung walkie-talkie to the patient's ear para makasabi yung family.
ng last words nila to their loved ones. But it's really a very sad death because everyone's alone and in isolation. They can't even see their family for the last time, family members for the last time. Bagamat isa silang pribadong ospital, hirap din si Dr. Abelanes sa gamit, lalo na sa mga N95 mask. Pwede yan?
Pwede yan? Hindi siya N95. N95 siya.
Well, bakit kami naman nag-burn out rin din? Especially with the looming crisis of PPEs. Pero, well, ganun kami ng issue na parang kailangan na namin, baka malapit na kami magkailangan mag-reuse ng PPE.
So, yun yung time na parang maraming sinasabihan na ng family na mag-resign na lang kasi nga pinisave. Pero our hospital gives us actually a good psychosocial support. I'll show you some of the things that they do. So this is from psych department. Meron mga ganyan po.
Mga path messages. And we have parang counseling. Sometimes, so they give us an individual psychiatrist. Sometimes, or a psychologist check up on us.
And ask about our morale and if we're stressed, we're burnt out. They give us counseling. Kung may mga bumibigay sa sakit na ito, mas marami naman ang gumagaling at nagtatagumpay sa kanilang laban. Ang mga ganitong pagkakataon, nagsisilbing okasyon para magdiwang ang buong medical staff.
Kung sina Dr. Abelanes, magkakahalong positibo at pinagsasuspecha hang may COVID-19 ang kanilang kaharap. Ang mga medical worker na ito sa Philippine General Hospital, mga pasyenteng kumpirmadong tinamaan ng nakamamatay na virus, ang mga inaalagaan. Ang PGH ang unang COVID-19 referral hospital sa Metro Manila.
Ibig sabihin, pansamantala silang tumigil sa pagtanggap ng ibang pasyente maliban sa mga positibo sa bagong sakit. Kaya naman ang kanilang paghahanda, misto lang haharap sa gera. Sa pagsisimula ng kanilang walong oras na duty, dapat na silang magsuot ng kumpli PPE. Mula ulo hanggang paa, balot na balot para tiyak na hindi sila mahawa. At para matiyak na tama ang pagsusuot, may katuwang ang mga medical worker.
Ayon sa tagapagsalita ng PGH, ang prioridad ay ang pangangalaga sa kanilang mga medical worker. Dahil limitado ang bilang ng kanilang mga tauhan, dapat matiyak na hindi sila mahawa sa sakit. Kahit lagay mo yung instruction doon sa dingding, pwede pa rin magkamali eh.
So gusto namin meron talagang kapartner one-on-one na safety officer na tawag namin na gumagawa instruction niya kung paano niya isuot, isensa, step by step. Dahil balot na balot ng PPE, Tanging mata na lang ng medical worker ang kita, kaya kailangan pang isulat ang kanila mga pangalan. Sa loob ng walong oras na duty, wala nang tanggalan ng PPE. Dalawang PPE kada shift ang ibinibigay sa medical workers para kung sakaling kailangan nilang magbanyo, meron silang pamalit.
Pero marami sa medical workers tinitiis ang walong oras na duty nang hindi nagbabanyo dahil sa hirap ng pagsuot. at pagtanggal sa kanilang mga PPE. Sa kaso ng mga tinatamaan ng virus, oras ang kalaban ng mga medical worker. Dahil baga ang tinatamaan ng sakit, hirap sa paghinga ang pangunahing kalbaryo ng mga pasyente. Kaya sa kabila ng doble-doble nilang suot, mabilis pa rin ang kilos ng mga doktor at nurse na ito.
Bawat segundong lumilipas, buhay. buhay ng mga pasyente ang nakataya. Kung ang Medical City at PGH ay nahihirapan kahit kumpleto sa gamit, paano na lang ang Women's Correctional sa Mandaluyong City kung saan anim lamang ang nagre-reliebong mga frontliner sa mahigit isandaang pasyente?
Ganito ang pagsisimula ng oras sa trabaho ni na Nurse Besa at Nurse Coro. Ang personal protective equipment gown na ito ang kanilang pangunahing sandata laban sa COVID-19. Katulong nila sa pagsusuot ang mga kasamahang nurse. Pero hindi tulad sa Medical City at PGH, ang rounds para kina-nurse PESA at KORO nangangahulugan ng paglalakad sa mga madilim at masikip na pasilyo. Yung mga unang pupuntahan, yung tuyong nakasama sa isang door na nagpasikip po natin.
Ito ang Correctional Institution for Women sa Mandaluyong. Eksklusibong pinayagan ng eyewitness upang masaksihan ang mga kaganapan sa loob ng pasilidad. Itong April 29, halos limampu na ang positibo sa COVID-19 sa koreksyonal at dalawa na ang namatay sa mga PDL o Persons Deprived of Liberty dahil sa virus.
Bahagi ng kanilang pag-iikot ang pagbibigay ng mahihigaan sa mga PDL sa quarantine site Charlie. Hindi! Talang-talang, alam ka. Iwag mo, alam ko, alam ko.
Sila ang mga katatapos palang kunan ng swab at naghihintay ng resulta ng kanilang COVID-19 PCR test. Nakahiwalay sila at pansamantalang nananatili sa chapel ng koreksyonal na ginawa muna ang quarantine area. Thank you, ma'am. Thank you, po. Sa ano yan?
Sa kay Father Eli. Opo. Opo.
Opo. Opo. Opo. Opo.
Opo. Opo. Opo.
Opo. Opo. Opo. Opo.
Opo. Opo. Opo. Thank you for watching! Alos lahat sa mga naghihintay ng resulta ng test, wala namang ipinapakita ang sintomas.
Ang mga kumpirmado ng positibo na inilipat sa Site Harry, isang quarantine facility sa medium security compound ng New Belivet Prison sa Muntinlupa, asimptomatic din ang karamihan. Sa loob ng koreksyonal, nahahati sa apat na quarantine site ang mga pinagsususpect. at siyang nakasalamuha ng mga nagpositibo sa sakit.
Ang iba na test na, pero ang karamihan, naghihintay pa. Pero sa laki ng populasyon ng mga PDL sa koreksyonal at sa sikip ng lugar, hindi maiwanag. Hindi kami saan mag-isip kasi lahat naman kayo mahadadaan din yun kasi may proseso tayo.
Inauna muna yun, mas malapit na nakasalabuhan na kasi kayo medyo malayo kayo sa kanya. Ayon sa director ng New Bilibid Prison Hospital, humiling na sila na gamitan ng rapid test ang mga PDL sa koreksyonal. Sa ngayon kasi, mabagal at matagal ang paghihintay bago lumabas ang resulta ng PCR test. Sa ngayon, nakasalalay sa mga medical worker tulad nila Nurse Besa at Nurse May listing naman dito eh. Sige na ate.
Sige na ate. Pag nakita nilang may gumagalaw, kasi naglilipat kami ng mga Zelda. Pag nakakita lang may movement, natatakot sila Kaya kailangan palagi pinapaliwanag Kasi pag hindi, pag hindi mo sila pinaliwanagan, maglalaro yung isip Pag naglaro, tigayin lumalabas Alam nila, alam mo ang mga PDL natin kung saan yung higaan nila Gusto nila doon lang sila eh Kaya minsan yung explain ng ating doktor Na kailangan natin silang ihiwalay, naiintindihan naman nila Thank you.
Gabi at umaga, tuloy-tuloy ang ginagawang contact tracing ng mga medical worker ng koreksyonal. Nagkahabol ng oras para mapigil ang kumalatang sakit. Lagi maligo, maghugas ng kamay.
Nakaintindihan tayo. Oye, active na lang ang face mask. Active ang face mask. Ako daki po nga po ng face mask. Dragala na.
Ako daki po ng face mask, ha? Active na lang. Face mask.
Lagi po nga po face mask. Magtapos! Huwag tayong magpakampante!
O, lagi magbibigas ha! Bagamat karamihan naiintindihan ang kanilang kalagayan, meron pa rin mga PDL ang naapektuhan ng malaking pagbabago sa koreksyonat dahil sa virus. Ayaw naman akong abutin dyan.
Bawal naman kasi yung kabiliin pa amot-amot. May regla sila. May regla kami. O, hindi sa'yo yan. Hindi na magkara sa amin yung ginagawa namin.
Eh, halaga ka! Bakit ka ba namin tagaling dito kung wala kang simptomas? Ikaw naman. Tingnan mo nga yan, may ubod sa Mississippi.
Para naman sa agutihang niya, hindi para sa amin. Dapat pasalamat pa nga kayo eh. Oo, may kayak ba dapat? Ayos-ayos nga, mas kukunti nga kayo. Akapat lang kayo dito ha, magkukulungan kayo ha.
Te, magkulungan. May kailangan mag-bother lang o sumigaw lang dito sa gate. Kung hirap ang ilang PDL sa kanilang kalagayan.
Baryo rin ito para sa mga medical worker. Kulang sa gamit. Kulang sa mga kasamahan. Labindalawang oras kong mag-duty ang mga nurse dito. Music Sa dami ng kanilang kailangang ikutan, sutang kanilang PPE, malaking sakripisyo ito para sa kanila.
Music Hirap. Hirap na hirap. Katulong naman daw nila ang International Committee of the Red Cross bago pa man sila pasukin ang COVID-19.
Pero mahirap pa rin ang kalagayan nila dahil sa kakulangan ng tauhan. Sa dalawa hanggang apat na oras na pag-iikot ng mga nurse sa apat na quarantine wards, dalawang beses isang araw. Dahil walang katiyakan kung ilan na ang nahawa sa koreksyonal, limitado na ang pagpasok maging na mga tauhan sa loob ng pasilidad.
Sir! Sir! Lalabas na kami!
Lahat ng pag-iingat. ginagawa na nila para hindi kumalat ang sakit, maging sa mga kawani ng CIW. Sa kabila ng hirap, tuloy ang trabaho ng mga medical worker. Kung dati minomonitor ang bilang ng mga nakakulong, ngayon, mas pinagtutunan na muna ng pansin ang kalagayan at kalusugan ng bawat isang pasyente.
Walang katiyakan kung hanggang kailan magtatagal ang ganitong sitwasyon para sa mga medical worker ng koreksyonal o kung nadami pang mahahawa ng sakit sa loob ng pasilidad. Pero sa kapila ng mga kakulangan, halta raw sila. Daano man ito kahaba?
Matapos ang ilang oras na pag-iikot sa loob ng pasilidad, Pinakasensitibong bahagi ang pagtatanggal sa kanilang PPE. Dito raw kasi pinakamalaki ang chance ang mahawa ang mga medical worker. Kaya may sinusunod silang protocol sa pagtatanggal nito.
Isa-isa. At dahan-dahan, pag tanggal na ang kanilang buong PPE, normal na ang mga mga mga mga mga mga mga m na raw para sa kanila na tila naliligo sila sa pawis. Hindi na po, maliligo lang po kami tuloy-tuloy. Pisa po kami ng pang-duty namin sa taas. Balik-buli kami sa duty.
Ligo, shower, buo, pull back, tapos back to work. Nagpas pa sa zumba. Basang-basa!
Mula nang pasukin sila ng virus, wala nang uwian ang mga nurse sa koreksyonal. Ang kanilang pansamantalang tahanan, ang courtroom sa loob ng compound ng pasilidad. Hindi niya apply sa amin yung... 7 days na duty, 14 days na off.
So talagang sacrifice hanggang matapos po ito? Hanggang matapos. Hindi na yung magsasari kung hanggang kailan.
Matagal na raw nilang ramdam na tila sa lahat ng mga pasilidad ng gobyerno. Ang tulad nilang jail facility ay nasa laylayan. May maliit na budget, kulang-kulang na pasilidad at kagamitan, at kapos sa mga tauhan.
Pero dahil sa atensyong dulot ng virus, umaasa mga kawanin ng koreksyonal, magtuloy-tuloy ang tulong na kanilang natatanggap, lalo na mula sa pribadong sektor. Mula nang tumama ang COVID-19 sa iba't ibang panig ng mundo, at nagpatupad ang mga bansa ng lockdown, community quarantine, at stay-at-home order. Naging bukang bibig na ang katagang New Normal.
Oras na matapos ang pandemic na ito, maging normal na rin sana para sa lahat ang araw-araw na pasasalamat sa mga itunuturing ngayong bayani, ang mga frontliner. Mapa-hospital man yan, o anumang sektor ng lipunan, manatili sana ang pagpapahalaga sa mga tulad nila na mulat sa pool, tahimik na nagtatrabaho, nagsasakripisyo, at nagtsatsaga. Kabi yung pinakauna, nag-stop ng dalaw eh. Mas kasama ang palat. naman anong gawin mo, eh, nakapasok pa rin.
Ang importante, how you deal with it naman. No? Kung nasa loob na, gawin mo lahat ng magagawa mo. Total doon naman, nag-check ang character ng tao pagka-challenge ka.
I think siguro yun parang we still try to have some normalcy in our day to day. Kung ano kami dati, parang we still try to laugh and find some joy in whatever we're doing. And yun nga, parang since we have that sense of family, dun kami lahat nag-hold on. So ako personally, that's why... I still try to stay in the hospital as much as I can every single day.
I think it's more of being just there and present for everyone and that shows them na we're all here for each other. Magandang hapon po. Ako si Rafi Tima. At ito ang Eyewitness. Hello!