Nung unang panahon, may magandang prinsesang nakatira sa isang malayong kahariyan. Isang kahariyang maaabot sa panaginip lamang. Isang makisig na dato ang nabihani sa kanyang ganda, humadap nun ang pangalan niya.
Sinuungang dagat, ilog at gubat para masilayan ang misteryoso niyang ganda. Nakaharap ang isang diwatang singganda ng umaga pero pagkakataon. Nagat ng dilim, nagiging matanda. Sa huli, nanaig rin ang ating bayani. Nahanap ang prinsesang sinagmalitong yawa, umibig at naglakbay hanggang sa dulo ng kanilang buhay.
Ten years old lang ako nang mabasa ko ang alamat na ito. Isang Tagalog fairy tale na binabasa sa amin bago matulog. Dalawampung taon na ang lumipas mula noon, ngayon patungo ako sa lugar na pinagmulan ng alamat na ito, patungo sa mga naditirang angka ng makisig na humadap noon at ng kanyang misteryoso prinsesa.
Diba sa atin sa Maynila kapag may magagandang babae, ang ginagawa natin, ginagawa natin ng artista, nilalagay sa mga billboard, pinaparada. Pero yung pupuntahan natin ngayon sa kadulu-duluhan ng tapis sa pinakamataas na bundok, kakaiba... yung kultura ng mga katutubo rito.
Imbis na ipakita sa publiko yung mga magagandang dilag, ang ginagawa nila, tinatago sa kwarto, inukulong, inaalagaan, pinipreserve yung ganda. Ang tawag nila sa mga babae, Paa ito na tinuturing na parang prinsesa, e mga binukot. Ilan lamang ito sa mga kakaibang kultura, ang tutuklasin natin dito nga sa mga kabundukan ng Kapis. Ako po si Cara David, samahan niyo po ako sa lima, anim, hanggang pitong bundok para lang maabot natin at makilala ang mga misteryosong katutubo nito.
Sa mga kabundukan ng panay nagmula ang epiko ni Humadabnon, mga panay Bukidnon kung tawagin ang mga tao rito. Pagkatapos ng isang oras, hindi na kinaya ng aming motorsiklo ang daan paakyat. Kaya... Pero matapos pang isang oras, maging ang kalabaw, bumigay na rin sa akin. Hindi na kaya ng kalabaw, so prinsesa pa.
Salagay akong ito. Salagay na ito, prinsesa pa ako. Marunong ka pang tumalon, ma'am? Oo. Eh, hali ka dito.
Ako, hindi to akaya yata. Anim na bundok pa raw ang aming tatahakin. Patungo kami sa tapas. ang pinakamalayong bundok sa Capiz. Halos walang nangangahas na umakyat dito sa sobrang layo nito.
Magpaa ka na lang, ma'am. Magpaa na lang? Magpaa.
O sige, mas madali ba pag nakapaa? Oo. Pero kung paniniwalaan ang kwento-kwento ng mga tao sa patag, may natitira pa raw mga animoy prinsesa sa mga bundok na ito, tulad ng mga prinsesa sa ating alamat. Pagkatapos ng apat na oras, ilang mga katutubo ang nakasalubong namin. Tinadungko sila tungkol sa mga napapabalitang prinsesa.
Sagot nila, hindi prinsesa, kundi binukot ang tawag sa kanila. Maganda? Oo, maganda nga eh.
Pwede yung katawan. Mapute? Oo. Kasi yung binukot na kung sa amin, nire-respeto lang namin.
Nire-respeto lang. Oo. Pagka magpagod na ang aming katawan, tuloy kami sa paglalakbay.
At habang palayo ng palayo, nagiging mas mahirap ang daan. Kaya pagkatapos ng ilan pang oras, halos di ko na makilala ang maputi kong paa at kamay na puro latay. Naisip nyo na siguro kung bakit kailangan ilagay sa duyan yung mga binukot kasi ayaw nila magkaroon ng mga ganito.
Sa kwento pa ng mga kasama ko, bukod sa binubuhat raw ang mga binukot para di maputikan, lagi rin daw nakatago ang mga muka nito para di masilayan nino man. Sa itaas, ilang maliliit na bahay ang aking natanaw. Hindi magarbong palasyo pero maliliit na bahay kubong nakatago sa pusod ng bundo.
Pero bago mo ito marating, dadaan ka muna sa isang matarik na bangin. At pagkatapos ng isang oras na gapang sa butikan, narating ko rin ang nakatagong kaharian. Nakarating din kami. Welcome to the village.
Hindi ko ikakailang medyo nagulat ako sa mga maliliit na bahay kubong sumalubong sa akin. Sa itsura ng mga bahay rito, sinong maniniwalang may tinatagong prinsesa ang lugar na ito? Hanggang sa makita ko, ito.
Ang misteryosong babaeng nakita ko ang binukot raw ng kanilang tribo. Isang babaeng itinago sa mata ng publiko, isang babaeng animoy prinsesang pagtrato. Parang prinsesa. Dati noon na mga binukot, maglakad. May kwanta niyan, may ginawansyang ganyan o.
Kawayan? Oo, kawayan. Oo. Ginapehigda, nagpahigda siya dyan. Sa kawayan?
Oo, at saka... Ba't hindi marunong maglakad ng binukot? Kailangan pabuhatin sa kawayan? Ay, baka masabatan yung paa niya. Sa isang tagong silid sa loob ng bahay, dinala ang binukot.
Dahan-dahan niyang inalis ang kanyang belo at isang matandang babae ang nakita ko. Mula 5 years old si Lola Isyang, ito na ang nakilala niyang kaharian. Ang kanyang trono, ang duyan. Hindi pwedeng lumabas, hindi pwedeng makita ng iba.
Ultimo sinag ng araw, ipinagkait sa kanya. Sino po nagsabi na gawin kayong binukot? Sa tubo ng panay, pinipili ang pinakamaganda sa pamilya o sa tribo.
Kadalasan ang mga napipiling batang binukot ay nanggagaling sa angkan ng mga dato o leader ng tribo. You may be in a family, if there's somebody who is precious to you, like you treasure her because she's beautiful, she's the only girl, parang you want to shelter that child from other people. Hindi kayo nakapag-aral, nag-eskwela?
Why? Ay, maglaro. Hindi kayo naglaro sa mga batang iba? Hindi ka kita sa liwan eh.
Bakit hindi daw pwede? Ay init. Hindi pwede kasing umitin.
Gusto, maputi. So maputi kayo. Ayaw niyo po ba makita yung sa labas? Ayaw eh.
Bakit ayaw ninyo? Hindi, amin mo rin nga. Amin mo rin ginti ako din muka gintanan. Pero po, mahirap po ata yun.
Para kayo nakakulong. Hindi. Wala akong kakulong.
Bakit niya po gusto? Gusto makikinakanan mo kung gusto mo man. Nakakalabas lamang ng bahay ang mga binukod kapag may espesyal na okasyon tulad ng kasal o ritual. Dito ay pinapamalas nila ang kanilang natatagong talento, ang pagsayaw. Dahil walang ginagawa maghapon sa loob ng bahay ang mga binukot, tinuturuan sila ng mga matatanda na sumayaw at kumanta.
Ang mga binukot ang pinakamagagaling na mananayaw ng kanilang tribo. Binalog ang tawag nila sa sayaw na ito, isang sayaw na ginagaya ang malayang paglipad ng mga agila. Nakatakip man ang belo ang kanilang muka, sa sandaling panahon, si Lola Isyang ay nagiging malaya.
Pero pagkatapos ito, balik na naman siya sa kwarto. Maliit man ang kanyang kaharian, sa loob ng bahay, siya ang prinsesa. Manok, para sa mga binukot ang pwede niyang kainin at sa kanya lagi ang unang sandok sa kanin.
Espesyal yun, kaya mga pangkain namin dito, hindi kagayang na... Pagkain ng binukot. Pagkain ng binukot at saka... Kinakain namin kung mayroon pang natiras.
Bukod sa pagkain, buhay prinsesa rin si Lola Isyang pagdating sa katawan. Kung imo buhok, ginsuklayan din nila. Bakit hindi ka marunong magsuklay sarili mo? Hindi.
Masarap mambuhating sa duyan. Masarap eh. Bakit masarap? Ay, mahumo, ginawa.
Huwag kang duyan, nagdang labarhasan ikaw. Kung wala kang duyan, papawisan ka. Oo. Eh bakit bawal ba pawisan?
Ayaw niya pawisan? Bawal. Ay, ba't bawal pawisan? Ay, sakit ginawa mo.
Lahat naman ang tao pinapawisan ah. Hanggang ngayon, malambot pa rin ang mga kamay ni Lola Isyang at ang kanyang mga paa. Eh di, ang paa ninyo hindi nasugatan. Hindi. Wala kayong sugat.
Why? Karamihan sa mga binukot, mahihina ang paa. Halos di makalakad. Kaya nang minsan dumating ang trahedya sa panahon. ang mga binukot ang unang na biktima.
World War II, panahon ng mga Japon. Ilang mga sundalong nakapaso sa nakatagong komunidad ng mga katutubo. Nagtakbuhan ng mga tao sa takot.
Ang mga binukot na iwan sa loob ng kwarto. They could not run away. They could not run fast.
They were just found early morning. Ito ka lang lang. Ito ka, lightness, ito ka, mood. Obviously, the rate ng mga binukot.
Mula noon, natakot ng mga magulang na gawing binukot ang mga anak. Kaya, Kaya sa komunidad ni na Lola Isyang, wala nang sumunod sa kanyang yapa. Noong 15 years old, si Lola Isyang ipinakasal siya sa isang lalaking di pa niya nakikita. Hindi uso sa mga taga rito ang ligawan. Lahat ng kasal, pinagkakasundo.
Ayaw niyo ba mamili ng ibang lalaki? Hindi. Okay lang sa inyo yun na hindi kayo mag-Bisan ano na yung mga bana, gusto kong binikanan mo.
Hindi mo asawa? Ang mula ay gusto ka asawa ng binikanan mo. Kung sino ang gustong asawa ng magulang ninyo?
Hindi gusto, gusto nyo matinag lang. Magulang mo, yun ang gusto nyo. Bisan ayaw ang matinag kita, yung bayay ayang natago, bisan bulag. At dahil ang mga binukot ang itinuturing na pinakamagandang dilag, sila rin ang may pinakamataas na pangayo. Yung pangayo, yun yung parang dowry na binigay nung kinasal si Lola.
Hiningi ng tatay niya para mabili siya, parang auction yun eh, eh, tatlong biik, tatlong baboy, at saka itak na merong pera. Yung pera, ganito. So, ito pala yun. Ito yung pangayo na hiningi nila.
Ang lalaki, hindi kayo masyado makakita rin? Hindi. E di, hindi na kayo. Ang kapatid lang, ang mula yung kita mo. Papatid lang?
Hmm. Eh, wala rin kayong kalaro? Hindi. Kita.
Hindi rin kayong nag-aral? Hindi. Na, naman natin.
Isang kasalan ang naabutan namin sa taas ng bundok ng Capiz. Isang fixed marriage o kasalang ipinagkasundo ng kanilang mga magulang. Pero ang highlight ng buong okasyon ay ang pagdating ng binukot na si Lola Isya at ang pag-awit niya mula sa kanyang duyan.
Sugidano ng tawag dito, isang mahabang kwento tungkol sa kanilang mga ninuno. Isa sa mga pinakatanyag na epiko ay ang tungkol kay Humadapnon at sa kanyang prinsesa.......... Tanging ang mga binukot lamang ang may kakayahang umawit ng mga subidano. Dahil wala silang ginagawa sa loob ng kanilang kwarto, araw-araw tinuturoan silang umawit ng mahahabang etiko. Ang isang epiko ay karaniwang aabot na 136 hours ang haba.
Ang iba naman, halos dalawang buwan bago mo matapos kantahin. Mahaba pa sa ating pasyon kung tutuusin at lahat ng ito, memoryado. Then before she died, she told me that there are other epics, so there are four.
Then after that, I learned that there were eight epics and later on nine epics. Pinakinggan isa-isa at natuklasang hindi basta-basta alamat o fairy tale ang inaawit ng mga binukot bagos ang buong kasaysayan nilang mga katutubo. Music Dahil hindi marunong magsulat, ipinapasan nila ang kanilang kasaysayan sa pamamagitan ng kanta at taming mga binukot lamang ang may kakayahang magpasa nito sa susunod na henerasyon.
Music Si Lola Elena Gardose ang marahil isa sa pinakatanyag na binukot ng panay. Noong 1991, pinasan siya hanggang Maynila para ipamalas ang kanyang kakayahang umawit ng walang patid. Pero nitong Mayo, pumanaw sa edad na 98 years old ang matandang binukot.
Dala sa kanyang pagpanaw ang alaala ng mga inawit niyang epiko. Ito nga yung libingan ni Lola Elena Gardose. Ang ginbilin lupa.
Nang pumanaw si Lola Elena, ipinamana niya ang corona ng binukot sa kanyang kapatid at sa asawa nitong si Iyaw. At ng magkaanakang dalawa, ginawa rin nilang binukot si Angga. Pero masarap ba maging binukot?
Oo eh. Bakit masarap? Kasi ano yung piling ma...
Parang mahal ka. Parang mahal ka ng nanay mo pag tatay. Kunyari, babalik tayo sa... Dati.
Ang mas gusto mo ba binukot o hindi? Ayaw ko na. Ba't ayaw?
Parang, parang friso pa daw. Inamin sa akin ni Angga na sa totoo lang ayaw niya sanang maging binukot. Pero alang-alang daw sa tradisyon, sumunod siya sa kagustuhan ng magulang.
Kaya nang isilang niya si Emily, isa lang ang inisip ng pamilya. Tatlong henerasyon ng mga binukot. Bukot ang bubuhay sa tradisyon.
Pero tumanggi si Emily. Kung kami, hindi kami gusto na madula ang tradisyon namin. Kaso lang ang mga bata, ayaw na.
Gusto kong maging binubukot kasi. Kung mahal ka, wala kang parang ginagawa, mukhang prinsesa ka, maganda sana yun. Kaso lang, ang negatif na kung binukot ka, hindi ka makapag-aral. Ano ba mas importante sa tinigil ng mag-receive ng kulturo o bigyan ng sariling disisyon yung mga bagay? Siguro, Paralig na si Sioba lang.
Mahirap kasi ang mga talaga na hindi mo gusto eh. Hindi nag-iisa si Emily. Ayon kay Dr. Mago sa pag-aaral niya sa mga panay bukid noon, unti-unti nang namamatay ang tradisyon. At dahil tanging ang mga binukot ang may anak, Unam ng mga epiko ng kanilang lahi, unti-unti na rin pumapanaw ang mga tinig. Sa ngayon, pito na lang naiiwang binukot sa buong isla ng panay.
Ang edad, 70 hanggang 100 at isa-isa na silang nagkakamatayan. Sa bundok ng Garangay. Sa ilo-ilo, matatagpuan pa ang mga natitirang angka ni Humadapnon at ng mga sinaunang prinsesa. Si Lola Sousa Caballero ang marahil pinakamagaling na binukot pagdating sa pagkanta. Kabisado niya lahat ng sampung epiko.
Nang mamatay si Lola Sousa noong 1994, akala ng lahat, pumanaw na kasama niya ang mayamang epiko ng kanilang mga bayani. Pero hindi pala. De, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de, de Gabi-gabi walang patid na itinuro sa kanya ng ina ang mga sugidanon o epiko. Sa duyan nito karaniwang kinakanta para tulad ng kanilang mga ninuno, para kang rin naglalakbay sa isang malaking balanghay.
Pero nang bisitahin ko ang garangan, napansin kong moderno na ang paligid. Naglaho na ang mga binukot, lahat ng bata nag-aaral na. Si Ai-Ai ay nasa grade 5 na ngayon. Tulad ng mga karaniwang bata, marunong siyang magspageti at otso-otso.
Pero nagbabago ito tuwing Sabado. Kung si Tawaglina... Ito ang Balay Turunan, isang maliit na eskwelahan sa taas ng bundok, eskwelahang itinayo ng natitirang angkan ng mga binukot si Tata Pedri. Sa tulong ng NCIP, NCCA at UP Visayas, itinayo ni Mang Pedrinyang Balay Turunan para ipasa sa susunod na henerasyon ng mga epikong itinuro sa kanya ng binukot na ina.
Tuwing Sabado lamang ang klase rito para hindi maantala ang pag-aaral ng mga bata. Pati matatanda, pwede rin sariwain ang katutubong kultura. Patadyong, saipang, binigkit.
Ito na yung koron. Ito na yung koron. At pudong. Lahat ng ito, ibinigis nila sa akin. Ito, ito.
Sinanggayak, amin mo yung mga sinuunang prinsesa. Pwede na ba akong prinsesa? Ito ang sayaw na kung tawagin binanog.
Isang sayaw ng pagmamahal. Sayaw na ginagaya ang malayang pag-uulayaw ng dalawang agila. Gamit ang panyo, kapag nahuli ng babae si lalaki, tapos na ang ligawan. The real design for the pin, no? Ang mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga So we're close to nature.
We're in nature. We're environment-friendly people. Bukod sa makakalikasang aspeto ng sayaw, ang binanog ay isa ring pagdiriwang ng pagkakaisa.
Bata o matanda, lahat kasali sa paglikha ng musika. Lahat pwedeng gawing instrumento at kahit sino pwedeng sumayaw sa entablado. Sa totoo lang, hindi ko pagganap na maintindihan ng kultura at lingwahe ng mga panaybukid noon. Pero sabi nga nila, sadyang makapangyarihan ng musika. Kaya sa ilang sandali, pakiramdam ko kapatid ako sa lahi.
You are a Filipino because of your skin. You are a Filipino because of the dances, because of the arts, of the literature that we have. I'm not trying to say that we shouldn't learn or we shouldn't adopt anything from the outside. What I'm trying to say is... Por Dios naman, por santo.
Mag-iwan ka naman ng tatak mo. Ano na yung identity mo? Parang kung sa menu, kung sa dish. Hindi mo alam kung anong klase kang patay. Sa maikling panahong inilagi ko sa garangan Iloilo, pakiramdam ko na buhay muli ang mga mala prinsesang binukot.
Mga binukot na singganda, pero mas malaya. Malayang sumayaw, malayang kumanta, malayang mangarap, tumawa at maging totoo sa sarili nila. Pero hindi nyo naman sila pinagbabawalan na mag-uso na sa kanta?
Wala. Gusto rin naman mag-uso at mag-pornan. Gusto rin naman hindi ma-iwanan ang kultura. Matapos nila akong turuan ng sayaw, Tinuruan naman nila akong umawit ng sugida noon.
Pagkatapos ko, ang batang si Ayay naman ang pinaawit. At ikinwento nila sa akin ang ibig sabihin ng epikong ito. Tungkol na raw ito sa isang binukot na gustong sumama sa isang kasiyahan.
Yung binukot, gusto sumama kay pagkakaraming tao. Pero, kaya mga asawa? Sabi ng kasawa niya, sa loob ka lang.
Sa loob na lang. So, umiyak ba yung binukot? Umiyak, umiyak.
Yakap ang isang unan, mag-isang umiyak sa loob ng kwarto ang pinukot. Pero sadyang malalim na ang sama ng loob. Ginawa niya, niyakip niya yung unan.
Tapos bali yun ang paraala-ala ng asawa na ayaw isama ng asawa niya. Bali, lumipad na lang yung babae, yung binukot. Ah, so tumakas na lang yung binukot. Lumabas siya dun sa kwarto. Tapos yung una na lang nang iwan.
Ah, nag-rebuild din yung binukot. Nag-rebuild din. Music Agad kong naalala si Lola Isyang at ang maliit niyang kaharian, si Lola Elena at ang trono niyang Duyan, si Emily at ang pagtanggi niyang maging prinsesa. Narinig ko ang malayang boses ni Ai-Ai at kung paano muling nabubuhay sa tinig niya ang tradisyon ng mga sinaunang prinsesa.
Music Si Pat, si Pat, si Pat, si Pat, si Pat Hanggang ngayon, wala pa rin makakatiya kung buhay pa nga ba ang misteryosong tradisyon ng pagbibinukot. Sa lawak ng kabundukan, maaaring may ilang pang mga sulok nito ang nagtatago ng mga batang animoy prinsesa. Pero maubos man ang mga huling prinsesa ng panay, mawala man ang mga binukot ng bundok, ang pamanang hawak nila ay hinding-hindi na mawawala.
Sa generasyon ng mga bagong katutubo, patuloy ang pag-awit at paglikha ng kasaysayan, patuloy ang paglalakbay ni Humadapnon at ng kanyang misteryoso prinsesa. Sa gitna ng modernong panahon, impraktikal na nga talagang magkaroon ng binudod. Ang mga binukot ngayon, karapatan ng lahat ng batang babayang makapag-aral, makamit ang kanilang mga pangarap, at hindi ang ikulong sa loob ng kanilang mga bahay.
Ang mga binukot ngayon ang marahil huling prinsesa na ng panangibukik noon. Pero hindi dapat pumanaw kasama nila ang mayaman nilang tradisyon. Pwede pong pagsamahin ang moderno at tradisyonal, pwedeng buhayin ang kahapon hanggang ngayon.
Ako po si Cara David, at ito po ang Eyewitness. Thank you for watching Intro Music