Presja otoczenia to jedno z najbardziej uniwersalnych doświadczeń człowieka, które często prowadzi do walki pomiędzy indywidualną tożsamością, a wymaganiami, jakie stawia społeczeństwo. Każdy człowiek w mniejszym lub większym stopniu podlega wpływom otoczenia, które narzuca normy, oczekiwania i formy, w które jednostka musi się wpisać. Literatura często ukazuje te zmagania, prezentując bohaterów, którzy stają przed wyborem. uleganie presji społecznej czy zachowanie własnej autentyczności.
Takie dylematy są wyraźnie przedstawione w Ferdy Durke Witolda Gombrowicza, gdzie główny bohater, Juzio, zmaga się z narzuconymi mu przez innych formami zachowań, które próbują go wtłoczyć w określone role. Juzio, mimo że jest dorosłym mężczyzną, zostaje na nowo wciągnięty w tryby systemu edukacyjnego i zmuszony do powrotu do szkoły. Groteskowość tej sytuacji polega na tym, że otoczenie nie traktuje go jako dorosłego, lecz jako ucznia, narzucając mu rolę, której nie może uniknąć.
Zostaje wtłoczony w formę dziecka, co symbolizuje, jak silna jest presja społeczna, która nie pozwala jednostce na samodzielne określenie swojej tożsamości. Otoczenie w Ferdydurke to nie tylko szkoła, ale cały mechanizm społeczny, który zmusza bohatera do przyjęcia narzuconych mu ról, jako ucznia, dziecka, człowieka młodego. Każda z tych ról Symbolizująca formy jest przykładem, jak otoczenie zmusza jednostkę do podporządkowania się. W Ferdydurke presja otoczenia jest przedstawiona w sposób groteskowy, co jeszcze bardziej podkreśla jej absurdalny charakter. Juzio staje się ofiarą systemu, w którym nie ma miejsca na indywidualność.
Szkoła, nauczyciele, uczniowie, wszyscy oni tworzą świat, który działa na zasadzie przymusu, wykluczając możliwość autentycznego wyrażenia siebie. Gombrowicz używa groteski, aby pokazać, że presja społeczna działa nie tylko na poziomie bezpośrednich relacji międzyludzkich, ale jest zinstytucjonalizowana, wpisana w struktury społeczne i edukacyjne. Presja otoczenia jest także istotnym tematem w lalce Bolesława Prusa. Stanisław Wokulski, główny bohater powieści, również zmaga się z wpływem otoczenia, które narzuca mu różne role. Wokulski jest przedsiębiorcą, który stara się odnaleźć swoje miejsce w świecie arystokracji, ale mimo sukcesów finansowych i ambicji nie jest w pełni akceptowany przez elitę, do której aspiruje.
Podobnie jak Józio, Wokulski staje wobec społecznych ograniczeń, które definiują kim powinien być i jak powinien się zachowywać. Jego wewnętrzna walka między pragnieniem samorealizacji, a koniecznością podporządkowania się normom arystokracji, odzwierciedla presję otoczenia. która wpływa na każdy aspekt jego życia.
Zarówno w Ferdydurkę, jak i w Lalce bohaterowie doświadczają ogromnej presji otoczenia, które próbuje narzucić im określone role i tożsamości. U Gombrowicza jest to groteskowe, komiczne, ale jednocześnie przerażające, podczas gdy u Prusa presja ta przybiera bardziej realistyczny, społeczny wymiar. A w obu przypadkach jednak presja otoczenia uniemożliwia bohaterom pełną autentyczność i wolność w kształtowaniu siebie.