This is the Philippines, December 26, 1941. The day after Christmas, Jack bombers are coming. They're coming in spite of the fact that Manila was declared an open city, disparate from destruction. Mahigit walong pungtaon na ang nakalilipas mula ng umatake ang Japan sa ating bansa. Ilang bahagi ng kanilang layo sa kupi ng Asia.
Mabilis nilang nakugkob ang Pilipinas at napalayas ang mga sundalong Amerikanong narito noon. Ipinagpatuloy ng mga Pilipinong girilya ang laban pero mabagsig ang ganti ng mga Japon. Makalipas ang walong dekada, narito pa ang ilang nakaranas ng kalupitan. Mga lola na lumalaban pa rin hanggang ngayon. Pero unti-unti nang humihina at nangubos ang kanilang hanay.
Makakamit pa kaya nila ang hustisya? Dalawang oras mula Metro Manila, matatagpuan ang mapaniki sa bayan ng Candaba, Pampanga. Isang maliit na komunidad na may mapait na nakaraan. Para sa ilang mga lola, mahalagang panatilihing buhay ang mga kwentong ito.
Sila ang mga Malaya Lola. Nakilala ko ang tatlo sa kanila. Si Lola Maria, 88 taong gulang. Awa ni Lord, hinabot ko ang ganitong edad.
Lola Pilar, 89 na taong gulang. Patay na yung iba, mga matanda na. At Lola Maxima, 94 na taong gulang.
Masakit. Iyakan lang kami ng iyakan. Take a good look at this town. This is Manila before the Japs took it. Dekada 40. Sakupa ng Amerika ang Pilipinas.
Ganito ang buhay sa atin noon. May ilusyon ng katahimikan sa mga isla. Pero nagbabadyana pala ang gyera. Pumutok ang digmaan sa Europa. At di nagtagal, umabot na rin ito sa Pilipinas.
Tapos ang limang buwang labanan, sumuko ang huling pwersa ng mga Amerikano at Pilipino sa bataan at krihidor. Pero hindi tumigil ang mga Pilipinong gerilya sa paglaban. Nabuo ang hukmalahap o ang hukbong bayan laban sa Japon.
Epektibo ang taktika ng mga huk, kaya labis na ikinagali dito ng mga mananako. November 1944, nangyari ang siege of Mapaniki. Paniwala kasi ng mga hap...
Poon, kutay to, nang hukbalahap. Walong taong gulang lang si Lola Maria noon. Natutulog kami ng tahimik ng ating mga magulang sa pamamahay namin.
Biglang dumating ang katakot-takot na putukan. Ang ginawa ng magulang ko, binaba kami lahat. Sa ilalim ng bahay, pinadapa kami. Nakadapa kami. Nang malaon, humupa na yung putukan.
Numusog na ang marahing sundalo-hapon. Pagkatapos nun... Para kaming kalabaw na tinataboy, dinala kami sa harap ng eskwela.
Nakaiwala yan lalaki. Pinaparusahan din nila. Nihihaw.
Nihihaw yung magulang namin. Merong panginawa. Yung isa, pinutulong nari. Pinasigan nila.
Ang sabi nila, yun daw ang nakaalam sa hokbalaag. Ang mga sumunod na eksena, nakaukit sa alaala ni Lola Maria. Kinasayong masinggan.
Alam sa lahat ang mga lalaki. Heha ko, tatay ko may isip na ako. Bilakong tumayo, isinipa ako. Patay na sila lahat. Hinila na lang isa-isa.
Hinulog na lang sa may kwarto ng eskwela. Ang gino'y gusaliin na ata kung ano. Nagliab na yan.
Sa edad na siyam, musmus lang din si Lola Pilar nang sumalakay ang mga Japon sa mapaniki. Natatakot nga kami, nandun kami sa bahay namin. Hindi nga kami lumalabas.
Ang mga Japon nakakalat sa mga barangay. Naguhuli ng mga lalaki. Babay at lalaki, nanguuling nila.
Ano pong ginawa nila sa mga kababaihan? Pinagkaray-karay nila. Pinagsamantalahan.
Ayarap na ang ginawa na sa amin ng mga Japon na yan. Pinahirapan kami, hindi kami pinakain. Nasa talahiban kami.
Nangyayabang namin kasama, namatay na lang sa gutom. Ayak ako na, iiyak sa nangyaring pagka nabubuksan na yan. Tumutulong na ang aking luha. Magpupunas na po tayo ng luha at mag-inom ng tubig. Kasi talagang mahirap ang dinanis namin sa mga pon.
Kaya lang namin nasasabi sa inyo. Dahil kinatanong ninyo sa amin kung anong nangyari sa amin. Siyempre, sasabihin namin sa inyo.
Pero marami kayong ininterview, hindi mo iyak? Hindi po, naiyak din po sila. Naiyak din po. Ah, ganun ba? Isa pang miyembro ng Malaya Lolas ang may malagim na karanasan.
Binisita siya ng kanyang anak na si Esther sa Nueva Ecija, kung saan siya nakatira. Mahigit isang taon na silang hindi nakikita. O, mas na nga kayo?
O, malakas pa kayo? May ano? Marami na kayong naramdaman.
Marami na kayong naramdaman. E, talagang ganun ng matanda. Buti nga, buhay pa kayo eh.
Oo nga. E, yung iba eh, bata pa lang, namamatay na. Mga 80. Ganyan lang eh kayo, 95 na kayo.
Kaya kakain kayo, huwag niyong pababayaan ng sarili niyo. Eh hindi na anak, makakain eh. Kumisa na ayoko na nga kumain eh. Eh, hindi kayo tatagal.
Eh, yung pagkain, sila ang nakakatibay ng buhayan. Hahaba pa buhay niyo, aabot pa kayo ng isang daan. Hindi na, o.
Ayaw ko ba anak? Hindi, aabot pa kayo. 20 sa April eh.
Kaya nga, paabuti natin ng isandaan para makakuha kayo ng kuha sa gobyerno. Sa kanyang edad, marami ng bagay ang nalilimutan ni Lola Maxima. Eh, aking masandaan na ngayon. Marami na akong nakakalimutan. May kulang lako isandaan eh.
Pero may mga pangyayari na hindi nawawala sa kanyang alaala. Labing apat na taong gulang lang siya nang sakupin ang mga Japon ng mapaniki at kasuklam-suklam ang inabot niya at ng kanyang ina sa kamay ng mga sundalo. Eh, nakasento rin ang Japon. Lumabas at inakay kami ng mag-ina. Inakay kami sa bahay ni Lord Isa.
Ikinulong kami doon. Kaya bata pa ako, ano. Bago-bago pa lang nililigawan.
Nagtiis na lang kami, nagtiis. Kung ninalapit na kami ng hapon eh, umiiyak na lang kami ng ina. Mag-ina kami. Isa si Lola Maxima at ang kanyang ina sa mga kababaihang pinagsamantalahan ng mga mananakop.
Ang sakit. Iyakan lang kami ng iyakan. Lalo kung kami lalapitan na nga po sa gabi, puro dugo, masakit. 1945 Dahil sa patuloy na pag-aaklas sa mga Pilipino, At sa tulong ng puwersa ng Allied Forces mula sa iba't ibang bahagi ng mundo, unti-unting natalo ang Japan sa Pilipinas.
Naiwang wasak ang Maynila. Sa tindi ng pinsalang iniwan ng labanan, itinuring itong second most devastated Allied capital sa buong mundo noon. Sa halos apat na taong pananakop ng mga Japon, mahigit 500,000 tao ang namatay.
No man can foretell what momentous changes history will have recorded for the world of 1946. Time marches on! Sa loob ng ilang dekada, Tila nabaon na sa limot ang pinagdaanan ng marami nating kababayan sa gyera, maging ang bangungot na naranasan ng mga babaeng pinagsamantalahan at inabuso. Buti po malakas pa kayo. Kaya kayo niyo pang maglakad mag-isa.
Saka alinakasan ko pa ngayon dahil nandito kayo. Kaya noong 1997, pinoon ang mga lola ng mapaniki ang Malaya Lolas para ibahagi ang kanilang kwento at ipaglaban ng hustisya. Kayo po yan ano, yung grupo nyo, yung Malaya Lolas. At sumalabuhang matakwa na, oo. Malilit na po, malilit sa inyo.
Oo, malilit. Pero natatandaan ko, grupo namin yan. Si Lola Mariana, ang leader ng Malaya Lolas ngayon matapos pumanaw ang dating Pangulo ng Grupo noong 2021. Bakit niyo po binuo yung kapisanan na ito? Naisip-isip ko nga eh. Kung nabubuo natin yung kahong siguro naman kung talagang piniriso tayo rito, pagkakalooban tayo.
Hiling ng Malaya Lolas ang reparations o danyos sa malagim na karanasan at opisyal na pagkilala at paghingi ng tawad mula sa gobyerno ng Japan. May sama ng loob po ba kayo? Eh, siyempre. Nasa sa loob mo lang yun.
Hindi mo lang mabuksan dahil matagay na. Hindi mo naman masasabi sa siding sa pagsasabihin mga Japon. Hindi mo naman makakawas sa pang-Mahapon.
Desyembre ng taong 2000, nagtungo si na Lola Maria at Lola Maxima sa Japan para humarap sa Women's International War Crimes Trials. Bunal, isinalaysay nila ang naranasan at nasaksihan mga pang-aabuso ng mga Japon noong World War II. Ano pong ginawa nyo sa Japan?
Ayaw, ipiniklaban nyo. Nanalo naman yung ginawa ng Japon. Totoo ka ako.
Totoo ginawa nyo ka ako. Pero hanggang ngayon, wala pa rin official apology at war reparations na natanggap ang Malaya Lolas. Ang problema, unti-unti niring nauubos ang kanilang hanay na nooy nasa 120 ang bilang.
Wada lang na ang Malaya Lolas. Maray kami. Isang baryo kami, unti na natin. Tama'y hiyana. Hindi na makalakad diretso eh.
Ang aking mga kasamahan ay maraming patay. Ilan na lang po ba ang miyembro ninyo ngayon? 18 na lang kami. Eh kailan lang? Tatlo na ang namatay.
Sa Natsubi. Sinakop tayo ng mga Japon noong World War II. Ang ilan, sinisiguro na hindi malilimutan ng susunod na henerasyon ang sakripisyo ng kanilang mga ninuno.
Meron bang nakakakilala? Yan, ang mga malaya lolas. Sa Mapaniki Integrated High School, isinama ng grade 10 araling panlipunan teacher na si Ellori ang malaya lola sa kanyang lesson plan.
Okay, Kathleen! Sinong kakilala mo sa mga Malaya Lolas? Si Isabelita Binuya.
At kaano-ano mo siya? Kasi po yung mga Malaya Lolas po, hindi po sila nakasulat sa libro or kahit na ano pong itinuturo dito sa school. Pero po sila po ay parte po ng kasaysayan, lalo na po ng aming barangay, mapaniki. Nagpunta ang ilang estudyante sa katabing Mapaniki Elementary School.
Matatagpuan sa likod nito ang isang munting bantayog na nagbibigay pugay sa mga bayani ng Mapaniki. Walang kami ng malay, hindi ko na alam kung anong nangyari. Nag-iiyak na lang po ako.
Ito po ang karanasang hindi ko po malilimutan noong panahon ng hapon. Mga batang ito, mga apo at apo sa tuhod na pala, ng ilan sa malaya lolas na namayapa na. Ano itong mga letters na ito?
Ito po yung mga nangyari po sa lola ko. Then ito po yung handwritten niya. Bilang isang estudyante, bakit sa tingin mo importante yung inaaral pa rin yung mga nangyayari sa nakaraan?
Kung baga maging motivation din po sa mga kabataan po ngayon na huwag po basta-basta magpapaapin kahit po ano pong mangyari. Anggat po may buhay, may paa. Ano yung pakiramdam mo doon?
Nauubos na rin yung kanilang grupo? Pero may isa pang bantayog sa di kalayuan. na nagsisilbing masaklap na paalala ng nakaraan. Ito yung tinatawag nila na bahay na pula.
Yung sinasabing naging garison ng mga tropang hapones noong World War II. At sabi ng mga lola, dito rin daw na... nangyari yung ilan sa mga pagmamalupit sa mga Pilipino noong panahon na yun. At laging may dilema sa mga lugar na ganito dahil sa isang banda, gusto mo siyang i-preserve bilang isang historical site.
Pero on the other hand, may mga ilan siguro na gusto rin makalimutan yung mga nangyari noong panahon na yun. At ito, nakikita natin na unti-unti nang nasisira yung bahay na pula. Baka di magtatagal, wala na ito dito sa lugar na ito.
Okay lang po ba yun kung iigiba na ito? Ano pang gagawin namin? O, magre-reclame kami.
O tinitingnan ko nga eh, nabubusit ako ng paningin ko eh. O naiinis ako. Sira-sira na paano. Tagal na yan. Walumpung taon mula ng kubkubi ng mapaniki, Unti-unti na rin kayang gumuho ang pag-asa ng mga malaya lola na makamit ng hustisya.
Matinding pag-ihirap ang dinanas ng marami nating kababayan dahil sa gyera laban sa Japan noong World War II. Pero higit walong dekada na ang lumibas, marami sa nakaranas ng pagmamalupit, tumanda at pumanaw na. Pero bakit nga ba kailangan pa rin pag-usapan ang mga nangyari noong panahon ng Japon? Isa si Atty.
Virginia Laxas Juarez sa mga abugadong umaagapay sa mga malaya lola sa pagsulong ng kanilang mga panawagan. Ako, I cannot fathom that idea na lumipas ang panahon, walang hustisya, tapos kalimutan na lang. That's again, another injustice sa ating mga lolas.
Pwede ba yung ganun? Forget our history, forget what they did? Hindi pwede yun.
Moving on means getting justice. Ayon kay Atty. Suarez, nakakuha ng paborabling desisyon ng Malaya Lolas at iba pang grupo mula sa United Nations noong March 2022. Sa desisyon, inataasan ng United Nations ang gobyerno ng Pilipinas na gumawa ng reparation fund para bayaran ang mga naging biktima ng pangaabuso noong gyera, palaganapin ang kasaysayan ng Comfort Women at iba pang biktima ng military sexual violence.
At tulungan ng mga biktima na dalhin sa Korte ng Japan ang kanilang laban para sa hustisya. Kasi lahat ng kaso sa Japan, pag hindi represented by the government, dismissed ka agad. At ang tangi lang na nanalo o binayaran ng Japan ay ang Korea because the Korea government mismo ang nagsampan ang kaso at nakipaglaban para sa kanilang comfort women. Nagpigay na raw ng konting tulong sa mga malaya lola ang gobyerno. Ayuda mula sa Department of Social Welfare and Development na 10 hanggang 30,000 piso para sa bawat nabubuhay pang lola.
Pero giit ni Atty. Suarez, hindi raw ito sapat para sa mga lola, lalo't marami sa kanila na sadlak na rin sa kahirapan. Gusto kong i-clarify na yung decision ng United Nations pertains particularly sa ating government. Siyempre yung responsibility ng ating government is distinct and separate dun sa responsibility ng Japan being the perpetrator of the crime, no, nung rape.
Pero kasi siyempre, for the longest time, ang ating gobyerno ay walang ginagawa na tulong sa mga malaya lolas. Sinubukan namin kunan ng pahayagang pamahalaan kung meron pang nakaliniyang mga proyekto at hakbang para matulungan ang mga malaya lola. Pero wala pa silang tugon hanggang ngayon. Sana kung pagkakalooban kami, ibigay na. Anggat maaga, yung bago man lang mawala yung kasamahan kong mahihinana yan.
Dapat po ba humingi sila ng tawad? Eh, kung... Kung hinihingi naman silang tawag, matatawaran namin. Kaya ano pang mangyayari?
Kung di mo papatawarin, nangyari na rin. Di ba? Ako kasi anak.
Lalo na ngayon ako yung matandaan na hindi na ako na... nagbibida. Matagal na eh.
Buti po, ikinakwento nyo pa rin sa amin yung inyong naranasan. Sige. Paa siya, paa siya, natanong niyo eh.
Kaya, sinasabi ko. Kasabay ng pagtanda ng mga Malaya Lola, patuloy niling lumalabo ang kanilang memorya. Pero nananatiling buhay ang kanilang nakaraan sa pamamagitan ng isang himik na pinagtulong-tulungan nilang buuin. May sabot sa kandaba mga pampanggenya Buong Pilipinas ay walang kapara Sa lupit ang hapon naming nadama Sa sandali... Sa aking oras talos maubos na mga taong baryo hindi nagkasala.
Lalakit babae kay lupit ang parusa, isang kisap mata kami nang ulila. Bata at matanda ay nag-iiyakan sa tudog ng bomba, umaaling ngaw-ngaw. Sa bahay na pula, doon pinadala ang lahat ng hirap kami ng nadama.
Aming katarungan, inyong saportahan at bigyan ng lunas, dinanas ng buhay. Kaya'y kaya. Tulad ng mga lumang litrato, ang mga alaala natin ng nakaraan ay unti-unting kumukupas at naglalaho. Pero may mga bagay na hindi dapat ibinabaon sa limot dahil ito lang ang paraan para matutuhan ang mga aral ng kasaysayan at may pagtanggol ang ating karapatan, kalayaan, at dignidad bilang isang Pilipino at isang bansa.
Magandang gabi. Ako si Atom Araulio at ito ang Eyewitness.