Dzień dobry. Czas na temat trzeci w pierwszym rozdziale, w nowej podstawie programowej i tym tematem jest starożytny Egipt. Oglądamy.
Zacznijmy sobie od kilku podstawowych rzeczy, które przypuszczam i tak kojarzycie, ale żeby sobie je powtórzyć i usystematyzować, muszę je powiedzieć. Egipt leży w północno-wschodniej Afryce. Przez Egipt przepływa rzeka Nil, która mówiło się, że dawała życie temu państwu. Mówiło się zresztą, że Egipt był darem Nilu, czy też może nawet dalej jest darem Nilu.
W każdym razie, zajmuje on głównie pustynię, co odgradzało skutecznie cały Egipt od sąsiednich państw, które... miały ciężki teren do przejścia, jakby chciały ten Egipt zaatakować. W Dolinie Rzeki będą bardzo żyzne gleby, co umożliwi rozwój rolnictwa, ale z kolei Nil jest inną rzeką niż na przykład Tygrys i Eufrat, bo Nil będzie miał dosyć częste wylewy i trzeba było w jakiś sposób odprowadzać ten nadmiar wody, dlatego też powstawały, podobnie jak w Mezopotamii, raczej niezależnie od siebie, kanały irygacyjne, czyli sieci nawadniające i odciągające wodę z rzeki aż do dalej położonych pól. Egipt podzielony był pierwotnie na dwie części, na Egipt Dolny oraz Egipt Górny.
Zaraz dojdziemy sobie do zjednoczenia, to może parę rzeczy powiem. Natomiast istotne jest to, że przez trzy tysiące lat tak naprawdę starożytnego Egiptu mieliśmy takie trzy wielkie epoki. Będziemy mieli Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo. I Egiptem będzie rządzić trzydzieści różnych dynastii. Idziemy sobie do zjednoczenia.
Miało ono miejsce około trzech tysięcy lat przed naszą erą. I tym, który miał ich. zjednoczyć ten górny i dolny Egipt to Menes, albo Narmer, bo i tak możemy go tutaj nazywać, tak jak powiedziałem, miał to miejsce około 3000 lat PNR. Jednak musicie wiedzieć, że zanim ten Egipt był zjednoczony, no to będziemy mieli takie dwa główne ośrodki władzy, gdzie na północy będziemy mieli Deltę, a na południu Hierakonpolis. Po zjednoczeniu, czyli po tym 3000 roku PNR, około tego roku oczywiście, będziemy mieli pamiątkę postaci Palety Narmera.
Nie będę wchodził w szczegóły, możecie sobie zatrzymać, zobaczyć co tam jest napisane. I są to pewnego rodzaju ciekawostki. Idziemy sobie do tego, co w sumie znamy z Egiptu. Znamy to z bajek, z filmów, z książek. Ale nie wszędzie jest to w sumie opisane.
Więc symbole władzy Faraona. Faraon, czyli król Egiptu i on musiał w jakiś sposób się pokazać z takiej bogatej strony. Będziemy mieli Ureusz. To jest taka obrączka na głowę, można powiedzieć.
To jest symbol bogini Uadżet, który jest przedstawiony jako kobra. Kobra, która jest postawiona... że tak powiem do góry i ona jest elementem ikonografii królewskiej.
Do tego dochodzi nemes, czyli charakterystyczna husa, najczęściej w kolorze niebieskim oraz złotym, takie pasy i będzie noszona przez faraonów już od pierwszej dynastii aż do nowego państwa. Później będzie łączona jeszcze z innymi elementami władzy i tak będzie dochodziło do tego później berło albo laska heka, która będzie zakrzywiona u góry i to będzie właściwie to nawiązaniem do laski pasterskiej. No bo wiadomo, hodowla bydła. Bicz Nehaha albo Nahaha.
Ten wywodzi się z kolei z rolnictwa, z narzędzi rolniczych. Przypomina nam cep, natomiast celni, którzy twierdzą, że może jest to nawet i wachlarz. No bo wiadomo, w Egipcie jest ciepło, to trzeba było się troszkę ochłodzić.
No i ostatnim punktem będzie przęd, czyli połączona korona Egiptu dolnego i górnego. To będzie podwójna korona, która będzie symbolem władzy Egiptu w późniejszych oczywiście czasach. Teraz idziemy sobie do tego, co mówiłem na początku, że Egipt był podzielony na takie trzy bardzo ważne czasy starego państwa, średniego państwa i nowego państwa.
Musicie wiedzieć, że pomiędzy starym, a średnim i średnim, a nowym będą takie okresy przejściowe, w których tak naprawdę ten Egipt niemal się rozpadł, więc nowe dynastie, które przejmują władzę, będą go ponownie scalać. W starym państwie powstają piramidy. Przedstawiam wam piramidę Dżosera albo Dżesera, bo to różnie wygląda.
W każdym razie jest to piramida schodkowa, a Dżeser albo Dżoser założył trzecią dynastię. W Starym Państwie powstają też te najważniejsze, najbardziej charakterystyczne piramidy, czyli Cheopsa, Hefrena czy Mykerinosa w Gizie. Ale to jakby jest wszystko, ponieważ później przejdziemy sobie do Państwa Średniego, ale już w Starym Państwie wykształcił się na pewno system hierarchii społecznej w Egipcie, gdzie będziemy mieli, tak jak powiedziałem wcześniej, króla, czyli faraona, który stał na czele państwa. I dla niego było to najważniejszym punktem właściwie całego życia, bo miał nieograniczoną władzę. Następnie będziemy mieli urzędników.
Urzędników w postaci albo wezyra, najbliższego współpracownika Faraona, wywodzącego się z jego rodziny. Podobnie jak z jego rodziny wywodzili się mniejsi urzędnicy, tak zwani prowincjonalni można by było powiedzieć, czyli nomarchowie. To są urzędnicy, którzy będą naczelnikami prowincji i będą mieli tam władzę administracyjną, wojskową, prawną i religijną. Odpowiadać będą oczywiście przed Faraonem, jak pochodzą z jego rodziny.
Kapłani byli wykształceni, więc trzeba było ich szanować, ponieważ oni robili całą brudną robotę dla samego Faraona. Zarządzali ogromnymi majątkami i mieli bardzo duży wpływ na politykę takiego rządzącego. Później będą dowódcy armii, będzie mieli armię, będzie mieli chłopów, rzemieślników, czyli ci, którzy będą pracować, którzy będą usługiwać właściwie Faraonowi. No i na dole będą zwykłe rzeczy, czyli niewolnicy, najniższa...
warstwa społeczna, nieliczna, podobno w Egipcie, natomiast nie mająca żadnych praw. I to jest charakterystyczne dla całego, całej starożytności, że niewolnik to rzecz i nikogo ona tak naprawdę nie interesuje. Jak się znudzi, można wyrzucić, tudzież zabić. Idziemy do średniego państwa.
Tutaj nie ma jakichś wielkich szczegółów, ważne informacje należy sobie wbić do głowy w postaci Senusa Reta III. Tam średnie państwo uzyskało szczyt potęgi właśnie za czasów tego Faraona będzie, można podziwiać jego maskę w muzeum w Nowym Jorku, jak ktoś chce, śmiało, można pojechać i zobaczyć. Ale co zrobił?
Przede wszystkim był widoczny wzrost zamożności kupców, to znaczy, że zadbał on o trakty handlowe i prawdopodobnie połączył nimi całe państwo egipskie, pewnie z innymi krainami. Uzyskał wpływy i w Syrii oraz w Palestynie. Ale tak naprawdę najważniejsze będzie to nowe państwo, do którego powolutku przechodzimy i nawiązując do tego, co mówiłem wcześniej, pomiędzy tymi okresami przejściowymi, będziemy mieli takie czasy, kiedy prawie się państwo rozpadło. I tutaj rządząca tebami nowa dynastia, która przejmuje władzę w Egipcie, będzie go ponownie mogła zjednoczyć.
Poznajcie totemesa pierwszego, który był jednym z ważniejszych faraonów. On zresztą podbił państwo kurz, podbił on, właściwie to wyprawił się do Syrii i sobie ją podporządkował. Oraz Memphis, jako pierwsza stolica, która była po zjednoczeniu, później troszkę spada na znaczeniu, to... sam Totmes jeszcze raz wydźwignął to miasto, ten Memphis, z takiego letargu i znowu nabrało ono większego znaczenia. W tym czasie pojawia się również budownictwo grobowców w Dolinie Królów, o której jeszcze na końcu będę mówił, więc na razie sobie to darujemy, oraz powstanie też Wielka Świątynia Królowej Hatshepsut.
To jest istotna kwestia, że w Egipcie mamy tak naprawdę trzy kobiety, które zapisały się dosyć istotnie w historii. To będzie Hatshepsut, to będzie Nefretiti, o której jeszcze powiem, no i Kleopatra, gdzie będziemy o niej mówili. przy okazji starożytnego Rzymu. Jeżeli chodzi o Nowe Państwo, to będziemy tu mieli jeszcze kilku innych faraonów.
Na przykład za czasów Amenhotepa III powstają kolosy Memnona. Są to wielkie posągi, które miały ukazywać potęgę owego faraona. Amenhotepa III.
Potęgę. Bo miały prawie 16 metrów wysokości, 15 i 60 centymetrów i każdy z nich ważył 800 ton. Więc pokazało to naprawdę jego wielką potęgę.
Później będziemy mieli... Kolejnych faraonów, aż dochodzimy sobie do Amenhotepa IV Echnatona, o którym zaraz będę mówił, bo będzie chciał wprowadzić taką reformę religijną, która będzie polegała na wprowadzeniu próby, wprowadzenia monoteizmu. Następnie będziemy mieli Totenhamona.
I tutaj jeszcze taka dosyć ważna informacja w tych imionach, bo Amenhotep IV przyjmuje imię Echnaton, gdzie mamy tutaj w imieniu imię owego boga, Atona. Później po śmierci... Amenhotepa po śmierci Nefretiti będzie mieli Tuttenhamona, który będzie tego Amona znowu wracał na piedestał, na najwyższy szczyt wśród bogów egipskich.
Później będzie taki ważny, bardzo ważny Faraon to Ramzes II, który będzie bardzo wojował z Chetytami. Podzieli się z nimi takimi strefami wpływów oraz rozegra pierwszą, taką najlepiej udokumentowaną bitwę w dziejach historii. Bitwę pod Kadesh. Tutaj będziemy mieli tak naprawdę dwie daty.
Jedną, do której ja bym się bardziej skłaniał, to jest rok 1274, oczywiście przed naszą erą, a drugą, którą też się podaje, to jest rok 1280. Ramzes II wybudował również świątynię w Abu Simbel i musiał odpierać... najazdy ludów morza oraz Libijczyków. Idziemy sobie do tej reformy, o której mówiłem wcześniej, czyli reformy Amenhotepa IV Echnatona.
On przede wszystkim, jako że mówiłem wcześniej, że jako kapłani są bardzo ważni, bo są wykształceni, mają duży wpływ na władzę, byli oni kapłanami Amona i bardzo denerwowało albo to, że byli od Amona, albo po prostu ich obecność denerwowała Amenhotepa IV, dlatego też postanowił on odsunąć bóstwo Amona i wprowadzić najważniejsze bóstwo... nowe bóstwo, które było już wcześniej w poczcie wszystkich bogów egipskich, a dokładnie to Atona. To był bóg dysku słonecznego, który podobnie jak Re czy Ra, o której jeszcze za chwilkę będę mówił, przybierał postać takiego słoneczka, można by powiedzieć.
W każdym razie, istotne jest to, że Echnaton oznaczało umiłowany przez Atona. I to miało denerwować zwykłych ludzi, zresztą nikt nie lubi takich zmian, które miały być szybkie, drastyczne. Dlatego też po śmierci ta reforma Echnatona na pewno nie będzie miała znaczenia, ponieważ wróci się do kultu Boga Amona.
Okres rządów Echnatona będzie bardzo specyficzny, bo wprowadza się nowe dzieła sztuki, które będą bardzo odbiegały od tych, które do tej pory występowały w takiej sztandarowej sztuce egipskiej, w kanonie tej sztuki i tak dalej. Zobaczcie, tu mamy scenę nietypową dla Egiptu, bo scenę z życia prywatnego faraona. Do tej pory faraon był pokazywany jako najważniejszy, najwyższy, w otoczeniu bóstw nie było... wokół niego nikogo równego, a tutaj naprzeciwko niego siedzi jego żona, czyli Nefretiti albo Nefretete oraz jego dzieci. To było taką rzeczą dosyć spektakularną, można by było wtedy powiedzieć.
Oczywiście w obecności Boga Atona, jakżeby inaczej. Ale ważnym elementem jest też to, że na pewno jego żona Nefretiti, i tutaj prawdopodobnie nawet rządziła samodzielnie po śmierci Echnatona, będzie miała zupełnie inny wygląd w sztuce. Co prawda nie zostało jakoś wiele tych wszystkich płaskorzeźb czy rzeźb przedstawiających nefretity albo nefretetę, natomiast ona jest pokazana od frontu, bo sztuka egipska jest charakterystyczna do tego stopnia, że oni pokazują ciało frontowe, ale głowę raczej z profilu, twarz z profilu.
Więc tutaj to będzie taką dosyć ważną informacją i należy zapamiętać, że ta reforma religijna się nie udała, ale na pewno dała ona nowy powiew w sztuce, sztuce oczywiście egipskiej. Przeskakujemy sobie do tego ostatniego okresu w starożytności, czyli okresu grecko-rzymskiego. W IV wieku, dokładnie to w 332 roku, Aleksander Wielki, będąc królem Macedonii, przejmuje również władzę w Egipcie, ogłasza się faraonem.
Później, po wielu, wielu latach, będziemy mieli walki różnego typu, nie wchodzę w szczegóły. W każdym razie, kiedy Rzym będzie taką ważną rolę już pełnił na mapie ówczesnego świata, kiedy będziemy mieli już Juliusza Cezara, to on zakocha się w Kleopatrze. Kleopatra będzie królową Egiptu, to dla niej zdobędzie ten tytuł. Zresztą będzie miał też z nią dziecko.
Później, kiedy Julka zabiją, jego przyboczny Marek Antoniusz również będzie bardzo blisko oczywiście Kleopatry, aż w końcu dojdzie do wojny domowej w Rzymie, na mocy której Oktavian pokonał pod akcją w 31 roku Marka Antoniusza oraz Kleopatrę, a Egipt stał się prowincją. Tyle jeżeli chodzi o taką główną historię, idziemy sobie do wierzeń oraz do takich, powiedzmy, że sytuacji wokół wierzeń się dziejących. Mówiłem, że takim najwyższym bogiem zazwyczaj był ten, który miał kształt słońca, dysku słonecznego i przez wiele, wiele wieków będzie mieli boga o imieniu Ra albo Re. On będzie stwórcą świata, będzie panem ładu i będzie przedstawiany właśnie jako tarcza słoneczna, którą niektórzy bogowie będą mieli nad swoją głową.
W ogóle jak będziemy mówić sobie o bogach, są to mega trudne sprawy. Dlatego też tutaj trzeba mieć bardzo twardą psychikę, bo uwaga... wjeżdża temat rodziny patologicznej.
Będziemy mieli Ozyrysa, Izydę oraz Setta. Jest to rodzeństwo i nie na tym polega patologia. Patologia będzie polegać na tym, że Ozyrys i Izyda to małżeństwo. A Set będzie chciał w to małżeństwo wkroczyć. No przecież każdy chce się dzielić swoją siostrą.
Normalne, nie? W każdym razie Set zabił Ozyrysa, poćwiartował gościa, rozrzucił po całym ówczesnym świecie, a Izyda go pozbierała, no bo go kochała jako siostra oraz żona i posklejała w mumie. W tym momencie Ozyrys będzie bogiem śmierci oraz zmartwychwstania.
Izyda będzie boginią magii, rodziny oraz płodności. Natomiast Set to będzie ten zły bóg, no bo w każdej mitologii będzie ten, który jest złym. A Set będzie bogiem burzy, pustyni. Set później będzie pokonany przez syna Izydy i Ozyrysa, czyli Horusa. I teraz pytanie, kiedy go spłodzili?
Czy to też trudne sprawy, czy raczej normalka, że to było przed śmiercią? Mity, mity ryją banie. Horus będzie symbolem władzy królewskiej w Egipcie, będzie patronem każdego faraona, a ogólnie będzie bogiem światła oraz nieba. Będzie mieli Anubisa, do którego zaraz przejdziemy. On będzie bogiem mumifikacji, będzie się opiekował zmarłym i będzie obecny przy ważeniu serc.
Później dochodzimy do bogini Mat, która jest boginią praw, porządku, harmonii, sprawiedliwości i ona też na tej ceremonii ważenia serc będzie po prostu występować. I taką ostatnią boginią bardzo specyficzną. Bo przedstawioną jako niebo gwieździste, konstelacja gwiazd, będzie bogini Nut, która będzie właśnie boginią nieba oraz gwiazd.
I to gwieździste niebo będzie jej symboliką. Jak zauważyliście, niektórzy bogowie, jak na przykład było to z Horusem, jak to było z Setem czy Anubisem, mieli postać ludzką, ale cechy zwierzęce. Na przykład głowę albo jakieś inne elementy. Jak się dorzuca do postaci ludzkiej, będziemy mówić tutaj o zoomorfizmie.
To jest takie pojęcie przyboczne. O, może tak. Egipcjanie wierzyli w życie... po śmierci. Wiedzieli, że ta dusza jeszcze później musi przejść przez proces ceremonii ważenia serc.
Tak sobie to tłumaczyli. Wierzyli, że podczas tej ceremonii będzie obecny Anubis, który będzie ważył serca na takiej szali. Na jednej będzie serce, na drugiej będzie piórko bogini ma. Tej od sprawiedliwości, mówiąc, że do niej wrócimy. Jeżeli serce będzie lżejsze, a piórko będzie cięższe, no to w tym momencie będziemy mogli mówić o tym, że czeka go życie w królestwie zmarłych.
Jeżeli będzie na odwrót, to do królestwa go po prostu nie wpuszczą. Wierzono też, że dusza istnieje tak długo, jak będzie istnieć ciało. Dlatego też mumifikowano zwłoki.
Tych biednych ludzi to zakopywano właściwie na pustyni i tam też to piach miał ich, powiedzmy, pochłonąć i to też było życie wieczne. Natomiast dla tych bogatszych była mumifikacja, czyli proces balsamowania, konserwowania zwłok. Polegało to na tym, że musieli rozciąć człowieka, wyciągnąć wszystkie bebeszki, schować je do specjalnego... Naczynia, jakieś wazy, która będzie później w grobowcu również z tymi pozostałościami ciała przebywać. I co jest istotne, później oliwiono całe wnętrze człowieka, układano tam różnego rodzaju bandaże, które są nasączone olejkami, a później balsamowano i nakładano bandaże zewnętrzne.
Nakładano je warstwami, jedno na drugim, obok drugiego, tak wiem, że to zabrzmi dziwnie. W każdym razie nie okręcano tej mumii dookoła. Bo jak oglądaliście na przykład bajkę...
z Kubidu, to tam była taka opcja, że bierze z jednej strony, ciągnie bandaż i ta mumia się odkręca i nie ma bandaża. Nie, nie, nie. Nic takich rzeczy tutaj absolutnie nie było.
Kolejna kwestia jest taka, że będą oni, ci ludzie oczywiście, którzy będą mumifikowani, są głównie faraoni, będą musieli być umieszczani w jakichś specjalnych miejscach. Pierwszym takim grobowcem była mastaba, czyli generalnie to była taka budowla bardzo płytka, ale z takim szybem prowadzącym pod ziemię, gdzie Składano ciało, zasypywano i maskowano. Później wchodzą do gry piramidy, które budowano bardzo długo, czasami po kilkadziescia lat.
I generalnie w środku był grobowiec wraz ze wszystkimi elementami, które są dosyć charakterystyczne dla owego Egiptu. No i później będziemy mieli Dolinę Królów, gdzie będzie łatwiej. Będą to korytarze skalne, które będą wydrążone po to, żeby złożyć tam szczątki któregoś z faraonów. A tam będą spoczywać faraoni od XVIII do XX dynastii.
Pierwszym był Totmes I, a ostatnim będzie Ramzes XI. Idziemy sobie do przedostatniego aktu naszej dzisiejszej lekcji, czyli do osiągnięć cywilizacji egipskiej. Astronomia.
Na pewno mieli stworzony kalendarz, potrafili określić długość roku, pory roku oraz podzielić go, ten rok oczywiście, na 12 miesięcy. Potrafili obserwować planety i potrafili na pewno ogarnąć, kiedy dojdzie do zaćmienia Słońca i Księżyca. Obserwowali niektóre planety. Gwiazdy, jak na przykład Syriusze. Będziemy mieli medycynę.
Skoro mumifikowali zwłoki, to na pewno musieli znać tą biologię ludzkiego ciała niemalże do perfekcji. Przeprowadzali zabiegi chirurgiczne, a także dokonywane trepanacji czaszki, czyli otwierano tą czaszkę. Prawdopodobne jest też to, że stosowali środki znieczulające.
Matematyka. Skoro były piramidy, skoro były mastawy, to musieli potrafić obliczyć pole powierzchni figur. No, to jest dosyć istotna informacja.
Później będziemy mogli sobie do tego dorzucić system dziesiętny oraz potęgi pierwiastki, które również mieli znać. Jeżeli idziemy sobie dalej, to idziemy do malowidła i tu będziemy mieli malowanie na różnych płaszczyznach, od ścian przez papirus, który jest jednym z takich narzędzi pisarskich w Egipcie. Będziemy mieli malowanie, to co mówiłem wcześniej, głów profilem, twarzy profilem, natomiast całe ciało będzie frontem do klienta, czyli do naszego oka.
W arytekturze, no tak jak już wspomniałem, ogromne piramidy, wielkie budowle, wielkie świątynie, jak na przykład ta w Abu Simbel czy Karnaku, będzie tego bardzo, bardzo dużo. Powstaje literatura, jak Księga Umarłych, która była zbiorem tekstów, pieśni, które miały pomóc zmarłemu przejść na tamten świat, do raju oczywiście. No i pismo, co jest najważniejsze. Na początku pojawiło się pismo hieroglificzne, czyli takie, które będzie bardzo dużą ilość znaków mieć w swoim repertuarze, dlatego później będzie ono nieco uproszczone. Pojawi się pismo hieratyczne.
który będzie urzędniczym oraz demotyczny, który będzie dla zwykłego ludu. I to tyle z tych bardzo ważnych informacji. Teraz idziemy sobie do podsumowania.
Kiedy pojawi się biały ekran i jak już będę mówił o tym, co było, to robicie sobie screen. drukujemy, mamy notatkę z Egiptu. I tak, dzisiaj mówiliśmy sobie o Memphis, o Faraonie, o Wezyrze, o Nomarsze, czyli Nomarcha. Zapomniałem wspomnieć o Nomach, bo są to te jednostki, w których zarządzał właśnie Nomarcha.
Mówiliśmy o mumifikacji, o politeizmie, o hieroglifach, o piśmie hieratycznym, demotycznym, o papirusie, czy o mastabie. Jeżeli chodzi o postacie, to dzisiaj poruszaliśmy następujące kwestie. Mówiłem o Menesie, czyli Narmerze, o... dżeserze albo dżoserze, o totmesie pierwszym, o amenhotepie czwartym echnatonie, o ramzesie drugim, czy o nefretiti.
I tutaj do nefretety na koniec jeszcze nieoczekiwanie wleci nam Biedronka i Czarny Kot. Wiem, że oglądaliście, więc się nie ściemniajcie, bo w jednym z odcinków był motyw nefretiti. I tym akcentem zakończymy sobie lekcję. Na chwilkę przerwę zachęcam do postawienia mi kawy za moją pracę oraz odwiedzenia mojego sklepu. Znikam.
Dziękuję i do widzenia.