Overview
Deze collegeweek behandelt geslachtsgebonden overerving, met nadruk op X- en Y-chromosoom, typische ziekten en klinische gevolgen, en het begrip X-inactivatie.
Geslachtsgebonden overerving
- Geslachtsgebonden overerving betreft genen op de geslachtschromosomen (X en Y).
- Vrouwen hebben XX, mannen hebben XY.
- Fertiliteitsgenen liggen vaak op geslachtschromosomen.
- X en Y zijn ongelijk; mannen zijn hemizygoot voor X-genen.
- X-linked recessieve aandoeningen komen vaker voor bij mannen.
Voorbeelden van X-linked aandoeningen
- Spierdystrofie van Duchenne is een X-gebonden recessieve aandoening.
- Klinische symptomen van Duchenne zijn spierzwakte en ernstige complicaties.
- Duchenne wordt vooral via moeders als draagsters overgeƫrfd.
- Hemofilie A en B zijn X-linked recessieve stollingsstoornissen.
- Draagsters van hemofilie kunnen zoons met hemofilie krijgen.
X-inactivatie (Lyonisatie)
- X-inactivatie zorgt ervoor dat Ć©Ć©n van de twee X-chromosomen bij vrouwen uitgeschakeld wordt.
- Inactieve X-chromosoom vormt een lichaampje van Barr in de celkern.
- Inactivatiecentrum regelt welk X-chromosoom wordt uitgeschakeld.
- Na celdeling behouden dochtercellen hetzelfde inactivatiepatroon.
- Afwijkingen in X-inactivatie kunnen tot ziekten leiden.
- Bij sommige genen werkt X-inactivatie niet (pseudoautosomale regioās).
Praktische voorbeelden en variatie
- Vachtkleuren bij katten tonen X-linked genexpressie; lijnen van Blaschko ontstaan hierdoor.
- Incontinentia pigmenti is een X-gebonden dominante aandoening, vaak fataal voor jongens.
- NEMO (NF-KB Essential Modulator) gen is betrokken bij incontinentia pigmenti.
- Skewed X-inactivatie leidt tot ongewone uitingen van X-gebonden ziekten.
Key Terms & Definitions
- X-linked recessief ā aandoening waarbij afwijkend gen op X-chromosoom ligt, zichtbaar bij mannen.
- Hemizygoot ā situatie waarbij slechts Ć©Ć©n exemplaar van een chromosoom of gen aanwezig is.
- X-inactivatie/Lyonisatie ā proces waarbij Ć©Ć©n X-chromosoom in vrouwelijke cellen wordt uitgeschakeld.
- Barr-lichaampje ā het gecondenseerde, geĆÆnactiveerde X-chromosoom in de kern van een cel.
- Pseudoautosomale regio ā gebied op X- en Y-chromosomen waar geen inactivatie plaatsvindt.
Action Items / Next Steps
- Bestudeer de mechanismen van X-inactivatie verder in het boek.
- Oefen met stamboomanalyse van X-linked recessieve en dominante overerving.
- Lees over Duchenne, hemofilie en incontinentia pigmenti in het aanbevolen studiemateriaal.