Sa pagsusulat ng kasaysayan, napakahalaga ang magtanong, nasaan na tayo? Maayos na ba ang buhay sa Pilipinas? Ano ang itataya mo para sa ating kalayaan? Panoorin ang kwento ng mga bayani sa bayanan taloy ng kanilang buhay. At makasakali, makahanap tayo ng mga sagot sa nakaraan.
Mga sagot sa hamon ng kasalukuyan. Asang tao lamang, kawalang pamilya, at sukat ng sumuko sa buhay. Ilang beses na akong naloko, ngunit kahit na ba yung hinaharap ko ay madilim, siguro mas madilim pa ito kung hindi lang ito nasisilayan ang liwanag ng bagong araw sa aking bayan.
Pagkakilala ko kay Rizal, ang bata ako, sa piso. Kiliya ko ng candy, so si Rizal yung nasa piso. Sa classroom po din unang nakilala si Rizal.
Naalala ko pa yung may kopya pa nung mga grades niya. He had the highest grades until si Na Claro M. Recto arrived on the scene. Siyempre naririnig ko yung pangalan ni Rizal.
For sure, dahil dun sa Avenida Rizal, hindi pa yata tinatawag na Rizal Park yung luneta. But of course, si Rizal para siyang part of the landscape. Hindi ko talaga iniisip ng seryoso.
He has inhabited our imagination. May element ng pagka-legend, alamat, yung nangyari sa kanya. Parang yung buhay niya, scripted, ipinanganak dito, sumikat sa Europe, bumalik, pinatay.
Sa movies, di ba? Kahit nung buhay pa siya, meron ng mga legends tungkol sa kanya. Even before the Americans came, si Aguinaldo already proclaimed the first commemoration of the death of Rizal. The Americans came and pwede nating sabihin na parang ginamit nila si Rizal. This was translated mga monuments, impera, Rizal Day.
Doon, nagkakaproblema na tayo. Kasi you can only appreciate Rizal by reading him, not reading about him. Sabihin ng ibang historyador na hindi naman nabasa ng mga Pilipino ng time na yun yung Loli at Fili kasi nasa Espanyol yung mga aklat na yun.
Pero ang naging tingin ng karamihan sa mga historyador, si Rizal ang naging teksto. Siya yung nagsilbin teksto. I think few Filipinos read his poetry, few Filipinos read his essays. He's all over the place, all over the landscape.
Everybody knows he died for the Philippines. Pero hanggang doon lamang. So, nagiging totoo yung sinabi ni Renato Constantino, ito'y halimbawa ng veneration without understanding. tayong magkakilala. Hindi natin kailangan magsalita para magkaintindihan.
Ngayon na mama ako, sayo ko sasabihin itong mga huli kong salita. Lubos kong pinagsisisiha na iniwan kitang nag-iisa. Pasan ng pamilya at problema. Hindi na sa akin ang alaala na ikaw ang nagtrabaho para sa aking kabuhayan. Naniniwala ko, hindi naman nasayang ito.
Asyano. Kung mapait man ang kanalabasan, hindi ko sa kasalanan. Alas lang sa panahon. Alam kong sobra kang naghihirap dahil sa akin.
Tuwarin mo ko. Masakit pakinggan, ano? Yung ganun, parang...
kapatid lang ni Rizal. Si Paciano Rizal ay isa sa mga nasa likod ng kabayanihan ni Jose Rizal na hindi natin kalimitan na bibigyan ng karampatang pagkilala. The training in the Rizal house was not to be overly expressive of your sentiments.
And this, I think, posed a big personality problem for Rizal because if you read his poems, your conclusion is that this guy is sentimental. So I imagine that there were strong feelings between the two brothers, but not expressed. No, they're not in the letters. May isang magandang sulay from Rizal to Blumentritt. Sabi niya, alam mo, after all this time, hindi ko pa nakakwento sa iyo, yung kapatid kong lalaki, sana magkakilala kayo.
Pa siya, no, was really the kuya. And he was a kuya, you might say, of broken dreams. Kasi nga, hindi niya natapos yung kanyang...
The course, no? Dahil dun sa Gumbursa, he was forced to come back. Si Pashan Rizal ay kilala ng malapit na estudyante ni Padre Jose Burgos na tinuturing na pinakasubersibo sa mga paring sekular na noong time na yun ay nangyayipaglaban para sa sekularisasyon ng simbahang Pilipino.
Dahil si Father Burgos malapit kay Pashano Mercado, si Pashano pumunta muna ng Provincia. Si Rizal, at the time, a few months later, pumasok sa Ateneo. In-enroll siya ngayon using his second name, Jose Rizal, para mas may distance dun sa kapatid niyang pasyano na at the time nagtatago pa rin.
First of all, he was a farmer, was able to provide for Rizal's education. He was Rizal's main link to his own family, and he was Rizal's financial provider. But beyond that...
He was also a general sa Revolutionary Army. He was a hero in his own right. Jose.
Naaalala mo pa ba yung kinuwento mo sa akin nung isang madaling araw? Na may dadaan ng malaking problema yung pamilya natin at di mo makita kung yayaman o hihirap tayo pagkatapos dahil panaginip lang siya? Iniisip ko pa rin siya. At lalo ko pang naaalala dahil napanaginipan ko rin. Di lang isang beses kundi dalawa.
Tulad rin ang sayo. Pero yung sa akin, mas klaro na maganda yung kalalabasan. Pasya no, naisip ko yung araw na pupunta ka rito para libutin tong Europa bago ako umuwi. Nung mga panaginip na pinag-usapan natin noong isang simbang gabi, ay siyang naging gabay sa aking mga hakbang. Hindi maaaring maging gabay ang dalawang landas.
Lalo na sa may isang gustong umuwi sa pinanggalingan niya. Dahil wala siyang matatagpo ang pagbabago sa kanyang pagbalik. Marami sa atin dito ay laging kapos sa dugo at kulang sa hininga.
Ngunit di ko maintindihan kung bakit di sila mapalagay. Dahil babata pa sila o kaya di pa nila naranasang masaktan? Mayroon din yung lakwatsa lang ng lakwatsa. Di pa gaano matalino kaya tuloy piniktatawanan sila at kinahihiya ng kanilang mga kasama.
Bakit sila hinayaang maglakbay sa ibang bansa? Huwi silang kulang. Nalimutan yung mga magandang ugali sa atin.
At ang napulot pa ay ang mga pasahan ng taga rito. Nakakatanggap siya ng mga sulat, no? Galing ng Pilipinas, complaining to him about Filipino youths in Madrid who are just gambling their money away. First, they wake up late.
Second, pwedeng hindi sila papasok. Third, sa hapon, nagsusugal. Fourth, sa gabi, pupunta sa kasa para sa mga prostitutes. Sabi niya, paano tayo...
Tayo gagalang ng mga Espanyol kung tayo mismo hindi natin ginagalang ang ating mga sarili. Nandito kayo, you're not just here to represent yourselves or your families, you're representing an entire country. Ang kanyang napulot mula dito sa kanyang pangingibang bayan na ito ay...
yung ideya ng liberalismo. Nung time na yun ay lumalaganap sa Europa, dito niya napagtanto, ang tao ay may mga karapatan na dapat na tinatamasa sa lipunan. At hindi niya nakikita na tinatamasa ito ng mga Pilipino sa Pilipinas dahil nga kolonya tayo ng Espanya.
Yung La Solidaridad, yung pahayagan kung saan ang mga propagandista, mga pangunahing propagandista sa Madrid, si Marcelo H. Del Pilar, si Graciano Lopez Haina, at kasama ng mga... si Jose Rizal, naglathala ng kanilang mga sanaysay na kung saan tinatalakay nila kung ano yung mga pagbabago na pwedeng maipatupad sa Pilipinas. In their analysis of the Philippine situation, yung kontrabida ay yung praile. That's a very liberal idea which you find very much in the NOLI.
Liberalism doesn't like authority. When you read the Nolly more carefully, then you see that there is a deeper question that Rizal is trying to answer. It's a personal thing. If you look at Ibarra, he changes after he swings in for Santiago.
Don't start a revolution, Elias tells him. Because you are after revenge, you are being motivated by anger, you will just cause a lot of innocent people to die. Pag binasa mo yung last chapter ng Philly, humdas, Father Florentino condemned Filipinos. Kung sa Noly Metangare, puno-puno pa siya ng pag-asa.
Sa El Filibusterismo, medyo dumilim na yung kanyang pananaw sa buhay. Maaring sinasabi dito ni Rizal, na ang revolusyon na hindi magtatagumpay kung patay sa pansariling interes lamang. Yung pagmamahal niya sa bayan, yung tingin niya na dapat lahat tayo may sense of purpose. Very consistent yun.
Like I said, he willed himself into the hero that he became. Ang panahong patayarkala'y patapos na sa Pilipinas. Ang magagandang gawa ng kanyang mga anak ay hindi na lamang nagaganap doon.
Ang bansa ay sumibol na. Ang mga makinang nakulay at makulang sinag ay pahiwak. At ito ay ang pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag-aaral ng pag- Tulad ng inang tinuturuan ng kanyang anak na magsalita para maunawaan niya ang mga kasiyahan, pangangailangan at kalungkutan nito, kayon rin ang inang Espanya, tinuturuan pa rin ng Pilipinas kahit na may tumututol. Ito namang mga tumututol ay malabo na nga ang mata, maliit pa ang utak.
Sila'y pununan sa klap, masama at nagmamasama. at lagi nalang pinipigilan ng bawat tunay na damdamin sa mga puso nilang pinahamak. Nagtatanim rin sila ng binhinang pagtatalo. Kasun lang ang mapipitas dito at kamatayan lang ang aanihin ng lahi natin.
Uminom tayo. Uminom tayo para parangalan natin ang ating mga pintor. Si Luna at Hidalgo.
Nabubukod tangi at tunay na mga tagumpay ng dalawang lahi. Parangalan rin natin ang kabataan ng Pilipinas. Sana'y tumulad rin sila sa ganyang kagalingan.
Sana'y ipatupad na ng maasikaso at maalalahaning inang Espanya ang mga pagbabagong matagal na niyang plinano. Nabungkal na ang lupa at hindi naman ito tigang. Ilang patapos, parangalan natin ang ating mga magulang.
Wala sa malayo, sinusubaybayan nila tayo. Sila na nag-alay ng ginhawan ng buhay para sa kabutihan ng lahat. Sila yung mga bulaklak sa paglabig.
Iilan, ngunit bukod tang. Yung Brindis, noong 1884, naging kontrobersal dahil doon sa ideya na dalawang bansa, dalawang bayan. He praised Spain for creating the conditions that allowed the art of some...
like Juan Luna or Resurrection Hidalgo to flourish. But at the same time, he was very clear that their art was the art of a particular country, a different patria. Subversive yung pagkasabi na, yung thought na parang you have two countries joined together as one.
It sounds nice, but when you think about it, isipin ang mga tao, Teka, hiwalay na ba yung Pilipinas? Nung nakarating dito sa Pilipinas yung nilalaman ng kanyang talumpati na yun, lalong uminit pa si Rizal sa mga otoridad. May kinabahala ng kanyang pamilya, lalo na ng kanyang ina. Siguro, kahit sino naman sa atin, pwede mong sabihin na ako maninininigan, pero huwag niya ng... galawin yung pamilya ko.
Eh ganun nga talaga ang nangyari. Nagalaw nga yung pamilya niya. Itong Kalamba Hacienda case ay isa sa mga may tuturing din natin na malaking kasawian ni Rizal.
Sobrang hirap ang naranasan ng kanyang pamilya dahil dito. Nagsimula ito ng itaas ng mga Dominicanong Pryley yung renta ng mga lupa na pinapaupahan nila sa Kalamba. Tapos sa pag-alaman ni Rizal na hindi naman pala lahat ng kiniklaim ng mga Dominicans sa lupa nila ay kanila talaga. So sabi ni Rizal, hindi tayo dapat magbayad.
Talagang masama yung loob niya dahil there were houses that were burned, people were evicted from... their homes. He announced his plan to return to the Philippines to the Filipinos in Madrid. And he told them, I don't think the battle that we have to fight should be fought here.
It has to be fought in our own country. So, muwi siya. Hindi siya pinatapak sa Pilipinas ng pamilya niya.
They're the ones that, no, don't come here. We will go there and meet you in Hong Kong. Music Itong pagmamahal ko sa inyo ang siya rin nagtulak sa akin na gawin ito. Hindi ko alam kung tama ba ito. Nagtating na lang ng araw ako, Oscar.
Alam kong lubos kayong naghihirap dahil sa akin. Pero di ko pinagsisisihan ang ginawa ko. At kung ulitin ko ang aking buhay, uulitin ko ang lahat ng aking ginawa.
Dahil ginawa ko ito. Dahil tungkulin ko ito. From the very start, halfway point lang talaga yung Hong Kong.
Dahil ayaw ng pamilya niya na umuwi siya ng Pilipinas, kasi ang takot nila mapahamak na si Rizal, pumunta sila dito sa Hong Kong. The happiest months were spent in Hong Kong when they were all together. Meron siya isang sulat, in Tagalog sinabi niya, Ang parang napaglalabanan ay sa Pilipinas. Doon dapat tayo magtagpo.
Ang tao, kailangan handang mamatay para sa kanyang tungkulin at paniniwala. Buong loob akong mamamatay para sa kanya. Ano ba ako? Isang tao lamang. Tila walang pamilya.
At sukat na ang sumuko sa buhay. Ilang beses na akong naloko, ngunit kahit na ba yung hinaharap ko ay madilim, siguro mas madilim pa ito kung hindi lang ito nasisilayan ang liwanag ng bagong araw sa aking bayan. Pag dating sa Pilipinas, isa sa napakahalagang ginawa niya ay ang pagtatatag ng Laliga Filipina.
Yung mga layunin ng Laliga Filipina ay pagbuklo rin ang mga mamamayan bilang isang nasyon, itaguyod ang pagtutulungan, pagtatanggol sa isa't isa. Kung basahin mo yung bylaws, parang napaka-thin. We have to imagine, napaka-subversive siguro nang dating nun. Magtitipon-tipon tayo, magtutulungan tayo. Naisip nung Governor General na he was more trouble than he was worth.
Nung nalaman nila na itong simbolo ng reforma, dinampot, sabi nila Bonifacio. Ito na siguro, wala nang ibang pwedeng gawin. So, binood nila yung KKK.
For me, that is the peak of Rizal's political activity. Yung guling apat na taon ni Rizal, no? 1892 to 1896. ay ginugol niya sa dapitan. Hindi nga nating sabihin na ibang Rizal yung kilala natin doon.
He had his school, he picked the best students, and he was teaching them for free. He gave free medical services to the poor. He was really a man of projects. Yan ang nakakatawa kay Rizal. He was able to get more out of 24 hours than most of us.
Alam natin na habang nasa dapitan si Rizal, ipinadala ni Andres Bonifacio si Dr. Pio Valenzuela. Kunyari merong ipapagamot, no? Pero ang totoo ay gustong malaman ni Andres Bonifacio kung ano ang pananaw ni Rizal tungkol sa... napipintong himagsikan. The ASP of Valenzuela, do you have arms?
No. Do you have money? No. Do you have rich Filipinos behind you? No.
Do you have a strong European power behind you? No. Siguro sa dapitan na realize niya na hindi lamang sa pamamagitan ng aspetong politikal pwedeng magkaroon ng pagbabago sa Pilipinas. Siguro naisip niya na marami pang ibang mga bagay sa lipunan, sa pamayana na pwedeng pagtuunan ng patsin.
At siya may kakayahan para maisakatuparan yung mga... Pagbabago na yun. Bumalik siya sa Manila, August 1896. Kasi, pupunta siya ng Cuba.
May revolution doon. Magbibigay servisyo bilang doktor. Imagine nila yung nangyari, no? August 1896, dumating si Rizal. The most famous Filipino.
Nandiyan sa Manila Bay. Biglang pumutok yung revolution. Okay? Anong iisipin ang mga Kastila?
Doon sa trial niya in December, sinabi, hindi coincidence yun. Pagdating sa Spain, naghintay ng tatlong araw sa loob ng boat. Finally, bumaba. Half day lang, binalik, preso na siya.
Tapos another month, bumalik sa Pilipinas. Another month, nasa Fort Santiago. Itong hamak at matamlay kong buhay, kung ito'y mas maging makinang, mas sariwa, mas dalisay, ito'y ibibigay pa rin sa'yo.
Ibibigay para sa kabutihan mo. Sakutan ang lingmaan. Sa delirio ng labanan, nagbuwis ng buhay ang iba, mawalan duda't alilangan.
Di na mahalaga kung saan. Si Pres, Laurel, O'Lirio, mabitay man, o mabaril, sa labanan, o magmartir, magkatumbasan lahat. Kung hingay ng bayan.
Hangad ko sa buhay ang aking masidiheng pangarap na bago pumanaw kung kaluluwa ko'y sisigaw mabuhay ay ganda ang mahulog para makalipad ka. Ang mamatay para ika'y mabuhay Mamatay sa ilalim ng iyong langit Nakahiga sa iyong lupa Nang tigil sa paghimpi Kung sakaling makita mo sa aking dibingan Sa talahip, isang payak na bulaklak Haplosin ang iyong labi at ako'y halikan. Kahit nakahimlay at haraman ang aking mukha, ang iyong kalinga, ang iyong hininga, at sa iyong hininga, ang apoy.
Ipagdasal natin ang lahat ng namayapat sa wing palad. Lahat ng nagpasan ng hinagpis ng kahapon. Ipagdasal natin ang lahat ng sawing ina na bubuhay sa kapaitan ang mga nasawian ng asaw at anak. Ang mga nabihag at pinahirapan.
At sa'yo, ipanalangin makamtan mo ang iyong pagkatubos. Pag ang libingan ko'y nakalimutan na. Hindi na mahanap ni Cruz, ni Bato.
Hiyaan ninyo siya. Pabungkal at mahukay, yaanin niyo bago mawala ang aking abo. Magingalik abo, lupa muli.
Wala sa akin ang mawala sa inyong alaala. Lilibutin ko ang lahat ng iyong mga langit. Ako'y magiging tinig, malakas, at matunog, magiging ilaw.
Simoy at kulay, magiging bulong, gano'n at paulit kong pipigkasin ang aking pananalig. Lupa kong himiram, tanginginagpipig. Pag-ibig sa lahat ng aking mga hinagbis, pakinggan mo ang aking paalam.
Mahal kong Pilipinas. Sa'yo na ang aking pamilya, ang lahat ng aking mahal. Uuuna ako sa lupang walang alibin.
Walang verdugo, walang mga api. Kung saan ang paniniwala ay di nakamamatay? Kung saan ang Diyos lang ang siyang hari?
Music Hindi naman siya ribulto lang yun, nasa luneta. I-relevant siya, hindi dahil... superhuman siya or kakaiba yung kanyang talento o propeta siya.
Hindi relevant siya kasi tila wala pa rin pinagbago yung lipunan natin. Hindi pa natin ginubura yung mga social issues na pinresent ni Rizal dun sa mga akdaya. Dun sa article na yun ni Constantino, sinasabi niya, gawin na nating irrelevant si Rizal. We have to change a lot. That idea is very resilient and we're not paying attention to it.
Yung target talaga niya yung ethical change of the Filipino. Siya nagsasabi ng redemption of the Philippines presupposes virtue. And virtue presupposes sacrifice.
And sacrifice presupposes love. Virtue, sacrifice, love. Ang ibig sabihin ng love niya, love of country. Problema po ba natin yan ngayon? Parang naririnig ko na yung sagot eh.
Ang taas ng tingin niya sa sariling bansa niya, sa sariling may parang, sa tingin ko, dapat ganun din tayo. Si Rizal, punong-puno yung buhay niya. Ang dami niyang ginawa, ang dami niyang sinimulan.
Rizal lived a fuller life than we imagined. That's a good reason for us to emulate him. But yung full life na yun was at the service of something higher. Thank you for watching!