nakabig Honey Ang ganda ng ating kapuluan mula Luzon hanggang Mindanao nagkalat ang mga tuldok sa laot mga maliliit na islang hanggang ngayon Patuloy na binibilang na daragdagan at pinag-aaralan pero ang mga pulong itinuturing na yaman m dahilan din ng maing kahirapan may mga lugar pa rin kasi sa Pilipinas na hirap maabot ng tulong at serbisyo Kahit na matagal n nasama mapa at ang ilan nating kababayan dito nanganganib maglaho pati ang pagkapilipino bumyahe ako sa tawitawi para tuklasin ang ilang tuldok sa dulo ng ating mapa Gusto kong makilala ang mga kababayan natin nasa malalayong lugar na ito na bihira lang maisiwalat ang mga kwento so Andito tayo ngayon sa sitangkai isang bayan sa katimugang bahagi ng tawi-tawi hindi pa talaga ito yung pupuntahan natin Pero kailangan muna natin magpahinga ng Sandali bago lakarin yung mga mas malalayong isla [Musika] [Musika] nasa dulong Bahagi na ng tawi-tawi ang bayan ng si tangkay tahanan Ito ng mahigit 5 na lib tao karamihan mga sama di laut o badiao sama di Liya at ta tuwing lunes dumadagsa sa eskwelahan ang mga [Musika] kabataan ang iba Galing pa sa malalayong Isla kahit nag-aaral sa iisang paaralan hindi pare-pareho ang estado sa buhay ng mga bata pagdating ng recess ang La taong gulang na si tadal o tads biniling maiwan sa loob ng classroom Wala kasi siyang baon o perang pambili ng meryenda paano pag wala kang baon Anong ano hindi ka kumakain buong araw hindi ah ganon umain na lang ako sa bahay we have two names of yobob sa maliit na isa ng bulbulong nakatira ang pamilya ni tats mahigit 20 km mula rito today father is simple lang daw ang buhay doon Anong ginagawa niyo don sa bolbolo anong hanap buhay ni Papa pangin Sta ang papa ko yun lang si mama mo sa bahay lang gawa yung bahay si siya yung nag-aalaga sa inyo pag wala si Papa opo Ilan ba kayo magkakapatid 16 wow 16 Ang laki ng family mo ah lang Gusto kong matuto eh dahil walang eskwelahan sa bulbul kailangang magbangka ni tads ng dalawa hanggang tatlong oras para makarating sa school Mabigat ang gastusing ito para sa pamilya kaya Kailangang magsakripisyo sa inyong magkakapatid Ah ilan ang nakapag-aral tatlo lang huminto ng mga iba kasi kulang ang kwan gastos namin walang ngang pera kaya kami lang tatlo lang ang pinar pinag-aral yung dalawa ba mas matanda o mas bata SAO mas bata ako lang ang pinatanda [Musika] may mas malalim palang dahilan si tads kung bakit gusto niy makapagtapos sa pag-aaral at magdala ng konting kaunar sa sa kanilang Isla so tatlo sa kanil ang namatay tatlo sa mga kapatid mo Opo mas matatanda SAO to Anong nangyari sa kanila siguro masakit sila bago pa man ipanganak si tads tatlo sa kanyang kapatid ang pumanaw sa murang [Musika] edad Hindi ko naabutan k Anong itsura nila kung ano ang nangyari sa [Palakpakan] kanila Gusto ko makapagtapos hanggang college Oo hanggang college mo tingin mo ba kaya ko alam [Palakpakan] [Musika] po panahon na para ipagpatuloy ang aking paglalakbay kasama ang ilang health workers ng si tangkay pakay naming puntahan ang isa sa pinakamalayo at isolated na Isla sa buong bansa [Musika] mga Papunta na tayo ngayon sa pang gungan Island ang Kinikilala bilang southernmost Island ng Philippines bago umabot sa mga tubig na bahagi na ng saba Malaysia sinasakyan natin ay isang Tim pil isa itong local boat medyo malaki so kasya kaming lahat pero don't be deceived kasi kaya ring mag mabilis nito so hopefully 2 hours na tayo Dalawang oras na kaming nasa laot tiri kang araw pero banayad ang panahon [Musika] nagtagal Umabot na kami sa pinakadulong isla ng tawi-tawi [Musika] ah [Musika] pahingahan ang ibig sabihin ng panggung sa wikang Badjao nasa 50 kro lang ang layo nito mula sa semporna [Musika] Saba mula sa dalampasigan kitang-kita na nga [Musika] ito dating kuta ng mga bandidong grupo gaya ng Abu SAF ang panggung bago makubkob ng militar noong 2017 isang detachment ng Marines ang itinalaga sa lugar Mula noon ngayon tahanan na ito ng mahigit t [Musika] bad dahil malayo sila sa mga health center isang medical angala nam [Musika] nakalipas ng mga taon naging mabilis ang paglaki ng populasyon sa panggung nagulat po kayo na dumami naung mga nag kasi walang bayung nagpunta kam dito 2021 lang parang mga Apat lang ang bahay dito kapag ganyan poyo nagalala kayo Opo sir Kasi ka mga bata walang mga vitamins ubos hindi sila makaligo walang [Musika] tubig sinukat at tinimbang ng mga health worker ang mga [Musika] bata Isla dalawa sa bawat lima ang lumalabas na malnourished at stunted O kulang sa timbang at laki Madami po ba Mami po nutrition dito kasi minsan dito sila kulang yung mga pagkain sinuri ng midwife ang isang nanay na Malapit na ang kabwanan dahil sa layo ng lugar ang mga nagbubuntis sa Pangan nak pagpapatingin sa doktor Kausap po baa yung buntis na chinek up ninyo kanina mag n months na yun po sir sinabihan ko pagkatapos m manganak magpily planning card Bakit Ilan na po ba ang anak niya grabe da five na kasi sabi ko yung delikado na yan mm mga five na high risk na yan Sabi ko sa kanya hindi po ba siya nakapunta sa center yung mga iba niyang anak yung ipinagbuntis niya hindi dito lang siya nanap kung kayo po tatanungin kapag kabwanan na niya maganda na O sinabihan ko yta tangkay sa birting clinic mga Oo Ano pong sabi niya tingin niyo po ba pupunta sila ikalima pa lang manganak doon Kahit yung first hindi din nanganak sa bahay lang eh baka naghihinayang sa byahe kasi yun nga po [Musika] posible kay magtayo ng health center dito Dapat dito yung assign ditoo ters kaya lang Kawawa naman yung dito tag kilalang mandaragat o si gypsies ang mga bad dahil nakagisnang magpalipat-lipat ng tahanan madali rin silang mabulabog ng gulo at [Musika] sigalot kilalang mandaragat o si gypsies ang mga badyaw dahil nakagisnang magpalipat-lipat ng tahanan madali rin silang mabulabog ng gulo at sigalot bago pa man magkaroon ng mga border o hangganang iginuhit sa mapa na nagtatakda sa teritoryo ng iba't iibang bansa nandito na ang mga badiao dati malaya silang nakapaglalakbay sa mga islang nahihiwalay na ngayon sa Pilipinas Malaysia at Indonesia Pero mas mahirap na ang sitwasyon nila ngayon at labis ng apektado ang nakagawian nilang pamumuhay [Musika] tatlong taon na ang nakalipas mula ng magpasya si Joe na lumipat sa panggung kasama ang kanyang pamilya mahirap na raw kasing mangisda sa paligid ng bungga ang kabisera ng tawi-tawi kung saan sila naninirahan noon mo naman naisipan magpunta dito napakalayo kasi na alam namin na may Marines Navy dito at saka maraming h narinig kwento sir na tahimik daw ang lugar na' mm Kaya naisipan ko magpunta na lang dito para maghanap buhay sir Paano niyong nahanap yung Isla Parang ang hirap kung ako gagamit ako ng mapa gagamit ako ng telepono para mahanap ko siguro a sa amin wala na yan sir Kabisado na kasi namin yung mga isla na ito oo alam na namin maliit pa kami alam na namin yan Oo kasi kinukwentuhan kami ng mga magulang namin kilala ang mga badiao para sa kanilang galing at kaalaman sa karagatan Pero pagdating sa edukasyon tila nahuhuli sila patay sa mga pag-aaral ang mga bajo ang may pinakamababang basic literacy sa buong bansa Tinatayang isa lamang sa Tatlo ang marunong magbasa at magsulat sa komunidad na ito si Joe ang may pinakamataas na pinag-aralan hanggang anong grade ang anong level Ang tinapos mo sa ano fourth year fourth year ah umabot ka ng fourth year doon Hanggang doon lang ako sir mm hindi ko na tinapos kasi Naawa ako sa mga magulang ko m kasi Grabeng hirap namin kaya hindi na ako nagtuloy wala k mamahaling telepone dahil na rin sa kanyang abilidad na magsulat at magbasa Hinirang si Joe bilang pangalawang leader sa panggung pero paano na ang susunod na henerasyon sa liblib nilang paraiso sa ngayon kasi walang paaralan sa isla ang gusto namin mangyari sir na may magkaroon ng isolan dito para mapagparayang anak namin ilano ba yung anak mo ngayon siam na po ang dami siam na pala lahat sila hindi nakapag-aral yung isa yung panganay ko nakapag-aral yan grade 1 yan dati yung nasa buong pa kami tapos nung lumipat kayo dito sumama na rin sir tapos hindi na R hindi minsan ang nagtayo ng maliit na paaralan sa panggung ang isang non-government organization pero dahil daw sa kakulangan ng suporta napilitan muna itong isara ito yung classroom niyo dati opang ano hindi talaga to nagagamit ay hindi na talaga po taon na lumipas bago to nagamit mga isang taon sobra na lumipas Yan po Anong tinuturo dito dati basa sulat basa sulat yung mga ano yung mga ABCD bakada yun ang tinuturo dati [Musika] dito morning hi bilang Bahagi na kanilang civilian military operations ang Marines muna na nakadestino sa panggung ang nagtuturo sa komunidad may mas malalim na kahulugan ang klase nairaraos ng mga [Musika] sundalo bilang bahagi kanilang civilian military ang Mar mun na nakadestino sa panggung ang nagtuturo sa komunidad para sa mga nakatira sa islang mas malapit na sa saba may mas malalim na kahulugan ang klase nairaraos ng mga sundalo nago sila ng mga basic na reading magang andung pinak goal namin isuro sa kanil yung kanta nung ating ah pambansang yung Lupang Hinirang sir para at least ah ma-in nila and maramdaman nila na pilipino pa rin talaga sila 6 7 8 9 10 Salam alikum ipinakilala ako ni Joe sa kanyang mga kapitbahay Bakit po kayo nagpunta dito angay k ha pur Aung time na yung covid daw dahil sa covid saong daw o mahirap may covid sa har Wala daw mabili yung mga hanap buhay sa laot k Hindi niyo po ba nami-miss yung mga eskwelahan ospital ayaw niyo po ba yon bale namis din po nila na yung eskwelahan doon pati ospital kaso lang yun lang lang dahilan kaya sila na doon wala talagang hanap buhay hanap buhay talaga yung mahirap doon po m Paano po yung nakalagay sa mukha ninyo ano po ito pagp yan tawag sa aminan borak yan para kung bw hindi masakit sa kung Tatama ng ano ba araw saan siya gawa Ay buti kay maghinang was down paglamon ng Bayabas sa takay yung ano bigas paghaluin yun ah babae lang po naglalagay lalaki hindi naglalagay babae lang po yan Oo dapat Tina kasi kung lalaki pagsisid niya matanggal ah e mga lalaki sunog ang mukha ninyo sunog sunog talaga mangitim talaga kahit na gaano kasimple ang buhay sa panggung makulay pa rin ito Literal na makulay dahil ang mga bahay sa isla naaayon sa paboritong kulay ng pamilyang nakatira dito asul pula rosas at may isa pang bida Hello kul Anong kulay nito ano sa salita nio sa salita namin Tal talok gusto mukha nga pong paborito niyo yung talok ano Oo pito minsan sa Saba na lang daw nagpupunta ang mga residente ng panggung para mamili ng gamit yung mga nabibili mo galing sorna Paano mo nabibili yonas magbangka po sila papunta doon hindi naman kayo pinapagalitan p malayan kung mga gamit-gamit lang po hindi sila ang pera niyo po ba Ringgit na Meron ba kayong Ringgit R wow purple din ang ano wallet [Musika] Ah oo nga no Ringgit nga oo kaya lang hindi hindi talo ito Ito na gusto ko Ayan kakulay mo halo-halo na ang pera mo no may konting Ringgit may konting peso thank you Thank [Musika] you sa bahay ni at hangon pa rin ang ugnayan ng mga badiao sa ating kapitbahay Salam alikum isang sitwasyong higit na pinatunayan n susunod na pamilyang aking nakilala doon po kayo dati nakatira sa Malaysia Oo saan po sa Malaysia Saang banda yung bundok na yan po sorna sa pulo-pulong rehiyon sa dulo ng Pilipinas ang ibang residente nahahati ang buhay sa pagitan ng Pilipinas at [Musika] Malaysia nakausap ko ang pamilya ni jal maha ang buntis na nanay na sinuri ng midwife dahil hindi nagpupunta ng health center para manganak tatlo sa apat na anak ng mag-asawa walang birth certificate isa lang ang meron po yung panganay yung panganay Bakit po yung panganay nakapagrehistro nasa Malaysia daw pinaanak yun kasi sa hospital ng Malaysia Oo Malaysia sir sa Malaysia Bakit ko sa Malaysia nakatira dito ay dati nakatira pa daw sila doon Bakit po kayo lumipat mula Malaysia papunta dito mahigpit kasi bawal man lahat do Pero kayo po mag-asawa Meron ba kayong birth certificate saan po kayo pinanganak wala rin Pero saan po kayo pinanganak sa simpur pa rin po doon sila pinanganak bale doon na sila lumaki doon na rin sila Kinasal sa Malaysia karamihan sa mga residente ng panggung at sa iba pang malalayong komunidad ng mga bad walang birth certificate dokumento ng pagkakakilanlan dalawa Bukod sa panganay diyan yung pito ang walo pang anak ni Jo hindi rin nakarehistro ang kapanganakan yung pagkuha ng birth certificate para sa inyo Importante ba yun kailangan-kailangan talaga yan sir sa akin lang kasi kung wala kayong birth certificate mahirap mag-school mahirap magpagamot sa mga kapitbahay mo karamihan ba dito hindi na nagpa-register ay hindi na [Musika] siya minsan ba Jo nararamdaman mo na ano parang hindi kayo nakikita dito O Sir naramdaman din naman yan hindi na makikita kasi malayo mo e [Musika] itinuturing na biyaya ang pagiging pulo-pulo ng Pilipinas nito ng pambihirang biodiversity sa ganang likas na yaman at pambida rin sa ating Turismo n sakupin ng mga Amerikano ang Pilipinas nagsagawa sila ng malawakang geodetic survey o inisyal na pagmamapa sa ating kapuluan noong [Musika] 1901 7,100 Islands ang bilang nila noon 7,000 [Musika] naging 7,107 ang numero kalaunan at ito ang naging opisyal na bilang sa mahabang panahon pero noong 2016 marami ang nagulat ng biglang Nagbago ang numero ang Pilipinas binubuo na raw ng 7641 Islands pero higit pa sa pagpapahusay sa ating mga mapa Mas mahalagang makita at marinig ang kwento ng mga taong naninirahan sa mga tuldok sa laot bago bumalik ng sangkay may naisipan akong daanan bago bumalik ng si tangkay may naisipan akong daanan ang Isla kung saan nakatira ang pamilya ng nakilala kong estudyanteng si TS ganda naman dito linis ito yung buulo islanding maliit na community Pero kung d sa panggung meron silang detachment dito wala [Palakpakan] [Musika] talaga Assalamualaikum po Kilala niyo po ba si tatay Mustafa Oo doon saan po siya ah doon po ay thank you po itong Nana niya ah mama niya dito po dito po ang bahay nila Oo ng Ah sige puntahan ko na lang po thank you bahay namin ah Kayo po ba mama ni tads ah Hello po Hello po Magandang araw ako po si atom arao Manila po kami mm Ilan po anak ninyo 16 lang 16 lang oo konti lang kayo po'y buntis din o buntis buntis Oo ah growing family ah Lilay lay in si anesa anesa si wari wari Oo wari ini si bia bia mm ito si waran ano oo waran Anong pangalan mo rakia Ria rusia Oo so 1 2 3 4 5 6 pa Hello tatay Sino po ito si tapang tapang lang tapang o ang ganda ng pangalanang in si Ran ran sir run run Sino po yung tapang o yung kayo pala yung matapang ay siin sir ah ito si Shin Hello Shin ano ka ah magaling ka bang magkung Fu mas Maliit ang bulbul sa panggung wala itong eskwelahan clinic kahit na anong opisina ng pamahalaan at wala ring mga pulis o presensya ng militar ang mahigit Dal residente tausog dito walang ibang aasahan sa pangaraw-araw na pangangailangan kundi ang isa't [Musika] [Palakpakan] isa it po Sino po ito Ako sir ah yung batao ito kay lola kay ito oo ako ah Ang liit niyo pa dito tapos ito po lola sir yung lola ko sir Wow naman Sino po kumuha ng picture ni lola mm Buti po meron kayong ganito ang ano ang ganda ng picture Oo kaya na medyo nag kupas na kupas na ano na sir Tagal na tagal na kasi no m Saan po dito se tads yun sir oh O MM yung picture ah Ano Oo nga an graduation po yan ng grade 6 86 bago lumaki ang pamilya ni nanay Analyn isang trahedya ang sinapit nila sa loob kasi ng ilang araw sunod-sunod na namatay ang una pangalawa at pangatlo niyang anak yung tatlo po na yon maliit pa po sila nung namatay sila mali maliit pa po sila baby pa baby baby pa ganyan ganyan sila Ah medyo malaki na po yun o malaki na yon ano pong nangyari Nag kasakit kasakit Sir Alam niyo po kung anong nangyari lagnat o lag mm Bakit po hindi hindi niyo po nadala sa si tangkay para pagamot ano walang pa yang doon sir mahirap ngayon mm Wala pa makina Wala pa bangka nasa likod ng kanilang bahay ang maliit na sementeryo ng isla dito nakahimlay ang mga kapatid ni tads na hindi na niya nakilala bale buwan lang po yung January ito December Ito po Ito y panganay ito yung pangalan oo lalaki Yung sumunod babae yung sumunod ito baba sa babae tapos naalala niyo po Kailan siya magsunod-sunod na y sir Mga December J December magsunod-sunod December January dahil kapos sa pera tatlo lang sa magkakapatid ang nag-aaral ngayon sa sit tangkay isa sa mga napilitang tumigil ang 10 taong gulang na Si Lilay tumutulong siya ngayon sa hanap buhay ng pamilya na pagdadaing ng isda ang kanyang maliliit na kamay pianga na sa trabaho yung Si Lilay hindi na kaya ano ba mahirap ung pagtrabaho dito sa ano wala na pong balak napag school si [Musika] Lay Anong grade ka nakaabot grade 3 lang saan ka nag-aral noon sa tangkay mm bakit ka tumigil sa pag-aaral Pat mangod ko tagapag-alaga daw siya ng kapatid niya kasi walang kasama yung magulang niya dito sa bahay mag-alaga yung ano yung bunsong kapatid Ah so tumutulong ka na sa magulang mo liit-liit ka pa si Oo nga eh tumutulong ka na marunong ka na ba magsulat masusulat mo yung pangalan mo MM mm nag maroon k magbasa Hindi pa masyado may mga kaibigan ka ba doon si tangkay Naalala mo pa Sino sila eal sino pa Johnny m mga kaibigan mo yon nami-miss mo ba sila Hindi mo na sila nakita ulit Hindi sila nagbisita dito hindi So anong ginagawa mo ngayon dito araw arw kista agadal pag si ate mo nakatapos na ng school sa tingin mo baka pwede ikaw naman yung mag-aral tumal ako mag school si Paya magatang kang k na Anung kabayan mo course gusto na daw mag-araw pagkatapos kapatid Yung ano si tads Oo para daw guminhawa yung ano nila buhay nila pagkatapos daw yung gusto na daw teacher daw ung gusto niang pangarap teacher Lilay Lilay magiging teacher ka maging teacher dito sa bulbul kasi wala kasing ano dito Wala kasing school [Musika] Paano nga ba mabibigyan ng sapat na atensyon at oportunidad ang mga nakatira sa malalayong Isla unti-unti pinalalakas daw ng lokal na pamahalaan ng kanilang mga serbisyo at pasilidad at prayoridad nila ngayon ang kalusugan talagang mahirap Kyo na yung sakit ng pasyente Dapat pupunta sa bungga and Hindi lahat ng ating pasyente is they can afford ah kung mauna nating magawa itong hospital Ah hindi medyo Siguro magen yung problema patungkol sa health pero malaking hamon din daw sa kanila ang mababang birth registration partikular sa grupo ng mga bw kasi ang iba sa mga kababayan natin nagpaparehistro lang sila kung kinakailangan na mag-aral na yung kani-kanilang anak mag halimbawa magkasakit yung masyadong hindi nakapag-aral o hindi talaga nakapag-aral hindi nila naiintindihan kung ano ba talaga ang benepisyo ng mer tayong hawak na birth certificate walang pagkakakilanlan nahaharap din Sa matinding panganib pwede silang maging stateless o mawalan ng estado Bilang pilipino o anumang nasyonalidad itinerant kasi yung lifestyle nila eh travel sila ng travel sa iba-ibang area paliwanag ng social mobilizer na si emran lalong lumalaki ang peligro ng statelessness kung sunod-sunod na henerasyon ang hindi magpaparehistro Sabi nga sa mga survey namin Bakit pa kami magpapa birth e yung mga lolo nga namin wala din naman at race stilla of statelessness though May link pa rin sila sa Pilipinas andito sila sa Pilipinas Pero dahil sa continuous practice nila na wala silang birth certificate pwede silang maging stateless kasi wala silang strong Identification wala h sila register sa Pilipinas Pero Bukod sa pagpapaliwanag sa kahalagahan ng birth registration katuwang din daw dapat nito ang suporta sa hanapbuhay ng mga nasa malalayong komunidad sobrang hirap din talaga mag-isip kung ano yung pagkakakitaan nila sa ganitong lugar dahil malalayo sa isa't isa maliliit yung mga Islands pagdating sa project malaking question yung sustainability pag ibigay ba natin sa kanila to kaya ang ginagawa namin First profiling Tapos ano yung mga available na resources from that competencies and available resource s ano yung pwedeng livelihood support na pwede nating [Musika] gawin Ano ang pangarap mo para sa pamilya mo eh Gusto ko rin na pangarap ko na masaya rin mga pamilya ko tapos may ano ako palaging araw-araw na may pumapasok na matawag kami ng pera o hindi na masyado [Musika] gutom sa inyo ba may mga nakapagtapos na sa bulbul Meron nga siguro apat So gusto mo ikaw naman yung susunod Opo sana no Oo gusto ko ng mabuting magandang buhay mm para sa mga [Musika] ang mga nakatira sa malalayong lugar nagsisilbi ring mga tagapangasiwa at tagabantay sa mga sulok ng ating bansa Kung bibigyan lang sila ng sapat na pagkakataon at atensyon ang kanilang galing tapang at pagpupursige may mas malaki pang maiaambag sa ating bayan higit pa sa pagiging pawang mga tuldok sa ating [Musika] laod Ako si Atong ari Magandang hapon [Musika] k [Musika]