Salam əzizləyicilər, mənə abəlli İsaaməddin. Bugün sizə 7-ci sene Fizika kitabından 8-ci səhifədən dərs izahım verəcəm. Bilirsiniz ki, məktəblərimiz hal-hazırda karantin rejimi şərarətini işləyir və bu zaman bir çoxumuza təhsil almaqda çətinlik yaranabilir Fizika fənini öyrənməkdə.
Mən də elindən gələn qədər sizə bu fənini tədris eləməyə çalışacam. Kitabınızda olan mövzulardan köməklər eləyəcəm, yəni mövzuları izah eləməyə çalışacam. Tapşırılardan vaxt olduqda sizə izahlar verəcəm.
Kitabların elektron versiyası e-dərsli.edu.az saytında da var. Düzdür, məktəbə gedirsiniz, artıq bu kitablar sizə məktəb tərəfindən verilir. Yox, əgər kitabınız belə yoxdursa, daxil olub həmin o saytdan kitabın elektron versiyasını baxa bilərsiniz və oradan kitabları oxuya bilərsiniz.
Başlayırıq dərsimizə. Fizikada ilk dərsimiz mexaniki hərəkətini təsvir edir. Düzdür, fizika 6-cı sinifdən tədris olunmağa başlayıb, amma Əsas təməli, yəni əsas məsələlər 7-ci sinifdən başladığına görə bu sinifdən izahlara başladım.
Həmin birinci səhifənin şəklini də görürsünüz. Biz də o saytdan götürmüşük bu şəkli. Deməli, mexaniki hərəkətin təsviri. Əvvəlcə, bu mexaniki hərəkətin nə olduğunu aydınlaşdıraq.
Bilə görək, bu mexaniki hərəkət nədir? Ümumiyyətlə, mexaniki hərəkət bizim gündəliyi gördüyümüz hərəkətdir. Məsələn, səhər məktəbə gedirsiniz əgər və yaxud da dükana gedirsinizsə...
Sizin gəzdiyiniz, hərəkət elədiyiniz bu, mexaniki hərəkətdir. Məsələn, əlinizə komputer alırsınız, telefon alırsınız, yatırsınız, durursunuz, yemək yiyirsiniz. Yəni, elədiyiniz bütün proseslər, bunları ümumi olaraq mexaniki hərəkət deyilir. Ümumi olaraq hamısı birlikdə mexaniki hərəkətdir. Yəni, burada görürsünüz, bir neçə misallar verilir.
İdmançının hərəkəti, nə bilim, kürəcə idi burada hansısa bir yolun içərisindən, nov deyirlər bu yola, novun içərisindən hərəkət edir, topun hərəkəti. Yəni, saatın əqrəbinin hərəkəti, planetlərin günəş ətrafının hərəkəti, ümumi olaraq bütün hərəkətlər, yəni bizim adi bildiyimiz hərəkətlər hamısı mexaniki hərəkət adlanır. Bu hissəsində məncə problemimiz olmaz. Yəni, mexaniki hərəkət nədir dedikdə? Siz rahatlığına cavab verə biləcəksiniz ki, artıq bizim ətrafımızda baş verən bütün proseslər, gördüyümüz bütün hərəkətlər mexaniki hərəkət adlanır.
İndi bizə kitabda bildirilir ki, mexaniki hərəkəti araşdırmaq üçün, yəni tam aydınlaşdırmaq üçün, tam başa düşmək üçün, Bizə bəzi terminlər lazımdır. Məsələn, birinci terminimiz hesablama cismi. Əgər əkrandan tam görünmürsə, bunu yaza bilərsiniz.
Hesablama cismi, sonra hesablama sistemi, maddi nöqtə, trajektoriya, yol, yer dəyişmə, zaman fəsiləsi, sürət və s. Bu təbii şeylər bizə lazım olacaq, bu terminlər. İndi başlayıq bir-bir. Hesablama cismi nədir?
Əvvəlcə, qaydanı oxuyuram, sonra loru dildə başlasam, görürüm, bu nə demək istəyir. Hələ çət! hansı cismə nəzərən öyrənilirsə, o hesablama cismidir. Məsələn, tutaq ki, burada bir cism var, A cismi deyirəm. Burada da bir adam var, başlayır hərəkət eləməyə.
Məsələn, bu A cismin ətrafında hərəkət eləməyə başlayır. Yox, səbəb, bunun ətrafında belə dövr eləyir. Bu adam, yəni buradakı buna bir B adamı deyək, bu B adamı kime nəzərən, nəyə nəzərən hərəkət eləyir?
A cisminə nəzərən hərəkət eləyir. Deməli, yəni, məsələn, Bir 100 metr yol gedir, deyir ki, mən A nöqtəsindən 100 metr məsafədəyəm. Nə bilim, bir az da uzaqlaşır, deyir ki, 120 metr məsafədəyəm və s.
Yəni, nəyəsə nəzərən hərəkət edirdə? Tutar ki, burdan biri uzaqlaşır. Getdikcə uzaqlaşır 10 metr, sonra 20 metr, sonra 30 metr və s. Bax, hansı nöqtəyə nəzərən hərəkət öyrənilirsə, qaydada da belə deyirdə, bizə deyir ki, hərəkət hansı cismə nəzərən öyrənilirsə, o hesablama cismidir. Mənim üçün burada A hesablamaz ismi oldu.
Məsələn, tutaq ki, siz bu dayanacaqdır, bir dəndə avtobus gəlir və tutaq ki, bu avtobusumuz olsun. Siz avtobusa minirsiniz və bu avtobus başlayır hərəkət eləməyə. Bu avtobus hərəkət etdikcə dayanacaqdan uzaqlaşır da düzdür, gəlir əvvəlcə bu nöqtəyə, sonra bu nöqtəyə getdikcə uzaqlaşır. Görürsünüz, avtobus nədən uzaqlaşır? Dayanacaqdan uzaqlaşır.
Deməli, dayanacaq bizim burada hesablamaz ismimizdir. Sonra baxırsan ki, avtobus marketə yaxınlaşır. Hansısa bir marketdir tutaq ki, avtobus həmin marketə yaxınlaşır. Əgər mən buna nəzərən öyrənsəm ki, avtobusun marketə 30 metr qaldı, 20 metr qaldı, 10 metr qaldı, artıq mənim hesablama cismim market olacaq.
Yəni, hərəkət nəyə nəzərən öyrənilirsə, həmin cismə nə deyəcəyik? Hesablama cismi deyəcəyik. Bu oldu bizim qaydamız.
Sonra var hesablama sistemi. Hesablama sistemi nədir bəs? Hesablama cismi Onunla bağlı koordinat sistemi və zaman ölçən cihaz. Yəni, ümumi olaraq, bayaq bizim hesablama cismimiz vardır, dayanacaq idi. Bundan bağlı, məsələn, tutar ki, avtobus.
Bu şəkildə hərəkət edirdi, sağa doğru hərəkət edirdi. Bilirsiniz ki, koordinat sistemi var. Yəni, x-oxumuz var, bir də y-oxumuz var.
Yəni, uzun sözün qısası bizə bildirmək istəyir ki, hesablama cismi olsun, bununla bağlı, yəni bu cismlər, hesablama cismlərlə bağlı bir koordinat sistemi olsun və bir də zaman, zaman ölçən cihaz, yəni saat ola bilər, saniyə ölçən ola bilər və s. Bunlar hamısı birlikdə hesablama sistemi adlanır. Yəni, təklikdə cisimdir, bu təklikdə koordinat sistemidir, bu təklikdə saatdir. Amma üçün bir yerə gətirsək, yəni, biz artıq bu vasitələrlə, bunların vasitəsində nəyisə ölçə bilərik, nəyisə təyin eləyə bilərik və bu zaman bu olur bir sistem.
Nə sistemi? Hesablama sistemi. Bu da oldu bizim hesablama sistemimizin tərifidir.
Deməli, əsas iki nəyən tərif lazım oldu. Hesablama cismi nədir? Deyirik ki, hərəkət hansı cismə nəzərən öyrənilirsə hesablama cismidir. Bir də hesablama sistemi soruşulur.
Hesablama cismi, onunla bağlı koordinat sistemi və zaman ölçən cihaz. Bunlar hamısı birlikdə hesablama sistemi adlanır. Sonra deyir ki, cismin hərəkətinin öyrənilməsində onun ölçüləri müəyyən rol oynayır.
Lakin elə hallar olur ki, cismin ölçüləri nəzərə alınmır. İndi bu artıq bizə maddi nöqtə anlayışına izahat verir. Maddi nöqtənin öbür səhifədə qaydasını görəcəyik.
Əvvəlcə sizə izah edəyim. Məsələn, bir var ki, dayanacağı nisbətən... avtobusun hərəkətini müəyyən eləyə bildik dayanacağı nisbətən.
Çünki dayanacaq bu avtobusun sisteminin müəyyən bir hissəsidir. Yəni, bu olur hər hansı bir hesablama cismi, düzdür. Bir də var ki, bir dənə göyə reaktiv təyyarə bıraxırlar, göyə uçuş aparatı bıraxırlar.
Bu uçuş aparatı siz dayanacağı nəzərən təyin eləyə bilərsiniz. Görün, bu raketin hərəkətini nisbətən bu. Dayanacaq o qədər kiçik qalır ki, heç görünməz raketin içərisində, əgər raket göydətsə.
Məsələn, raket göyə qalxanda tutar ki, yer kürəsindən məsafəsində illər. Görürsünüz, cisim dəyişdi artıq. Yəni, bayaqdan bizim üçün bu hesablama cismi olan bu dayanacaq indi artıq heç nə sayılır.
Çünki raket kosmosda isə, yer kürəsindən çıxıbsa siz o dayanacağı görə bilərsiniz göydən. Əlbəttə ki, görə bilmərsiniz. O zaman, bax, bu dayanacaq maddi nöqtəyə çevrilir. Maddi nöqtə nə oldu? Deməli, Bu sistemdə ölçüləri nəzərə alınmayan cisim maddi nöqtə adlanır.
Yəni, bunu belə bir başqa bir misalına çəkim. Məsələn, tutaq ki, siz raketlə, bu, yer kürəsidir. Siz raketlə bunun ətrafında hərəkət edirsinizsə, bu, yer kürəsi sizə görə nəhəng bir şeydir.
Yer kürəsi bizdə çox böyüdür. Yəni, raketlə biz onun ətrafında hərəkət edəsə, eğer, yer kürəsi bizə nisbətən çox böyük, çox nəhəng bir yaşayış yeri olar. Amma, amma biz əgər, məsələn, günəşə nisbətən, günəşə nisbətən, günəşə nisbətən, günəşə nisbətən əgər biz yer kürəsini araşdırmağa çalışsaq, o zaman yer kürəsi çox kiçik bir nöqtə kim görünər? Yəni, maddi nöqtəyə çevrilər. Və deyərsiniz ki, məlum, nə oldu?
Yer kürəsi bizim üçün maddi nöqtə deyildi, amma indi nə oldu? Maddi nöqtəyə çevrildi. İndi bunu qayda kim başa sağlayan? Verilmiş şəraitdə. Ölçüləri nəzərə alınmayan cisim maddi nöqtə adlanır.
Məsələn, bir var yer kürəsi, bir də var yer kürəsinin içərisində bir alma. Artıq alma, bu alma, yer kürəsində nisbətən, bu olsun yer, yer kürəsində nisbətən maddi nöqtədir. Çünki yer kürəsindən dəfələrcə balacaqdır. Yəni, yer kürəsinin içərisində bunun ölçüsü nəzərə alınmır. Başa düşürsünüz?
Tutaq ki, disələr ki, yer kürəsinin ağırlığını hesablanmaq istəyirlər. Oradakı bir almanın əhəmiyyəti olmaz. Yəni, o büyüdə ağırlığın içərisində bu almanın əhəmiyyəti olmaz.
Loru dildə belə başa düşün. Deməli, ölçüləri nəzərə alınmırsa, çox kiçiydirsə bu, yəni, böyük mühitə nisbətən, yer kürəsindən nisbətən çox kiçiydirsə, alma maddi nöqtəyə çevrilir. Amma bir də var ki, biz günəşə nisbətən, o günəş çox nəhəngdir, günəşə nisbətən yer kürəsindən baxmağa çalışırıq. Bu zaman yer kürəsi maddi nöqtəyə çevrilir.
Yəni, baxır... Nəyə nisbətən baxırsan? Əgər yekə bir kosmosda, yəni günəşə nisbətən yer kürəsini analiz edirsə, yer kürəsi maddi nöqtəyə çevrilə bilər.
Yəni, qaydamız belə olur ki, verilmiş şəraitdə ölçüləri nəzərə alınmayan cisim maddi nöqtə adlanır. Alma yer kürəsində nisbətən maddi nöqtədirsə, yer kürəsi də, məsələn, günəşə nisbətən maddi nöqtə kimi baxıla bilər. Və yaxud da günəşdə başqa bir, daha nəhəng bir... nə bilim, ulduza və yaxud da planetə nisbətən maddi nöqtə kimi baxıla bilər. Yəni, maddi nöqtə nisbi bir anlayışdır.
Aha, keçdik kitabımızda növbəti səhifəyə. Artıq maddi nöqtə haqqında məlumat verdim. Baxın, verilən şəraitdə ölçüləri nəzərə alınmayan cisim maddi nöqtə adlanır. Bayaq izah elədiyim kimi də, yəni, baxır hansı sistema baxırsınız. Yəni, burada da görürsünüz, məsələn, yer sətindən 10 kilometri yüksəkdə uçan təyyarənin hərəkəti araşdırılarkən ona nöqtə kimi baxılır.
Yəni, görürsünüz, təyyarənin yanına geçsəz, əgər təyyarə görmüşsə, təyyarə normalda, məsələn, bu təyyarə olsa tutaq ki, təyyarə insana nisbətən böyük nəhəng bir şeydir, çox böyükdür bizə nisbətən. Amma yer kürəsinin üzərində uçuşuna baxsa, təyyarə bir nöqtə kimi görünür. Yəni, göydə təyyarə görmüşsə, heç uzunluğun...
2 cm yüzlə görürük biz onu, əgər göydə baxırıqsa, uçan zaman görürsək, çox bizdən hündürdə olanda. Demək görürsə, bizə görə nəhəngi olan bir şey, yer kürəsinə görə ölçüsü nəzərə alınmır, maddi nöqtəyə çevrilə bilir. Yəni, bu da oldu maddi nöqtəmizin tərifi.
İndi gəldik trajektoriyaya. Əvvəlcə, tərifini oxuyaq. Maddi nöqtənin hansı xət üzrə hərəkət etdiyini göstərir.
Məsələn, qələmin ucunun hərəkəti zamanı kağız üzərində buraqdığı iz trajektoriyaya adlanır. Məsələn, tutaq ki... Bağ, trajektoriya var, yol var, bir də yer dəyişmə var. Bunların üçünün də tərəfini oxuyub başa salarım sizə.
Trajektoriya maddi nöqtənin hansı xətt üzrə hərəkət etdiyini göstərir. Bunu bildik. Yol nədir?
Hərəkət trajektoriyasının uzunluğuna deyilir. Bir də yer dəyişmə var. Hərəkət trajektoriyasının başlanıqız və son nöqtələrlə birləşdirən istiqamətlənmiş düz xətt parçası. İndi gəlin bunlara aydınlıq verək.
Tutaq ki, burada bir A nöqtəmiz var, bir dənə də B nöqtəmiz var. Yəni, bunu yaxşı yazaq. Nöqtə də olsun, B nöqtəsi.
Bax, A-dan B-yə belə bir yol var. Bax, A-dan B-yə olan bu əyri xətləri görürsünüz, bu əyri xətlə. Bu əyri xətlər projektor yadlanır.
Yəni, maddi nöqtəni, məsələn, A-dan bir adam çıxır, başlayır bu yollarla gedməyə, gedməyə, gələb çıxır B-yə. Məsələn, tutaq ki, evdən hansı bir yerə gedirsiniz, məsələn, məktəbə gedirsinizsə, əgər məktəb uzaqdırsa, məsələn, haradasa piyada 5 dəqiqa filan gedirsinizsə, siz əyri yollarla gedəcəksiniz. Bədüz evdən çıxan kimi hamı da birbaşa məktəbə gedə bilmir ki, hansısa bir yoldan keçir, döngə var, filan var.
Yəni, bu getdiyiniz, cızdığınız yol trajektoriya adlanır. Bu bizim oldu trajektoriyamız. Bəs, yol nədir?
Kimsə gəlib bu trajektoriyanın uzunluğunu ölçməyə çalışsa var, əlində bir metrə və yaxud da bir xətgeçlə başlayır bu yolu ölçməyə. Bax, ölçəndən sonra bunun uzunluğu tutaq ki, baba bu yolu burdan bura qədər, hamısın bir-bir gəlib kimsə ölçdü, tutaq ki, yolun uzunluğu oldu 65 metr. Bu zaman bu 65 metr olur yolumuz. Yəni, hərəkət trajektoriyasının uzunluğudur.
Bir daha təkrar edirəm. A-dan B-yə bu əyri xətlər, yəni cızılan bu əyri xətlər trajektoriyadlanır. A-dan B-yə bu əyri xətlərin uzunluğunu ölçsən, cəmi eləsə tutar ki, 65 metr, məsələn, artıq bu bizim yolumuz adlanacaq. Deməli, cismin fəzada deyək və yaxud da hər hansı bir yerdə deyək cızdığı maddi nöqtə...
Yəni, maddi nöqtənin cızdığı xətlər, həmin o hərəkət trajektoriyası adlanır. Cızdığı xətlər. Həmin o trajektoriyanın uzunluğuna isə yol deyəcək.
Deməli, trajektoriya bu xəttin özüdür, cızılmış xətti. Bu xəttin uzunluğunu ölçsə isə buna deyəcək yol. Yol nə ilə işarə olunur, izah edəcəm. Bir də var yer dəyişmə. Bəs yer dəyişmə nədir?
Bax, mən əvvəl A nöqtəsində idim. İndi gəlib olduğum... B nöqtəsində. Görə bilirsiniz, bunu bacardıqca düz çəkməyə çalışmalıyıq, çünki dübbə düz bir xət çəkilməlidir.
Hərəkət trajektoriyasının başlanğıc və son nöqtəsini birləşdirən istiqamətlənmiş düz xət parçasına nə deyilir? Yer dəyişmə deyilir. Yer dəyişmə tutaq ki, oldu 30 metr. Yəni, görürsünüz, qısa yoldu da bu. Yəni, birbaşa yolda, heç yerə dönmədən, heç yerə gedmədən, birbaşa.
Yəni, əvvəl A-daydı, indi B-də oldu. Yəni, yerin nə qədər dəyişib bu? Yerin 30 metr dəyişib. Başdan bir daha deyirəm. Trajektoriya maddi nöqtənin həmin o cızdığı xətlərdir.
Buna trajektoriya deyirik. Həmin o trajektoriyanın uzunluğuna biz deyirik nə? Yol deyirik.
Bir də var başlangız, yəni trajektoriyanın başlangız və son nöqtəsini birləşdirən istiqamətlənmiş düz xət parçası. Buna isə deyirik biz yer dəyişmə. Yol... El hərflə işarə olunur. El.
El bərabərdir. 1 metr, 10 metr, 65 metr. Fərqi yoxdur.
Yəni, görürsünüz, burada verilib də bizə. Vaq, deyir ki, cismin hərəkəti zamanı başlanğıc məntəqədən son məntəqəyə qədər trajektoriyanın uzunluğunu ölçsək, gedilən yolu və ya sadəcə yolu təyin etmiş olaraq. Yəni, bu elə yolda deyə bilərik, gedilən yolda deyə bilərik, fərqi yoxdur. Yol müsbət skaliyar kəmiyyət.
Bu skaliyar nədir? Vektorial nədir? Bunu araşdıracaq. Bu bizim beynimizdə qalsın bir yanda. Yolu L və ya S hərfi ilə işarə edilir.
El və ya esini biz elinə işarə elə deyik. Sonra deyik ki, beynəlxalq sistemdə vahidi metri, bs beynəlxalq sistemdir, yəni bütün dünyada qəbul olunan bir şeydir. Bir də yer dəyişmədir, vektorial kəmiyyətdir.
Yazıram bura es. Vektorial kəmiyyətin üzərində ox işarəsi qoyulur, nizah ilə zəminiyə qoyulursa. Nə bilim, bizim burada yer dəyişməmiz 30 metr oldu.
Yazdım 30 metr. Elimizdə, yolumuzda oldu 1 metr. Və beynəlxalq sistemdə vahidi metridir, bunu bildik. İndi gəlin, mən sizə bu skaliyarın vektorialı nə olduğunu bildirim. Gəlin, baxaq.
Ümumiyyətlə, skaliyar kəmiyyətlər ancaq qiyməti var. Məsələn, yer dəyişmə vektorialdır. Yer dəyişmə esti vektorialdır. Yol eldi skaliyardır. Yadınızı saxlayın.
Əgər hər hansı bir kəmiyyətin həm istiqaməti varsa, həm istiqaməti varsa, həm də qiyməti varsa, həm istiqamət, istiqamət, həm də... qiyməti varsa, bu olur vektorial, istiqaməti və qiyməti varsa vektorial və üzərində ox işarəsi qoyulur. Yox, ancaq qiyməti varsa, yəni istiqaməti yoxdursa, ancaq qiyməti varsa, bu olur skaliar kəmiyyətlər. Yəni, indi bizim bu misalımızda yer dəyişmənin istiqaməti vardır.
Görürsünüz, hardan hara? A-dan B-yə. Birbaşa düz xət, istiqamətləmiş bir düz xəttdir. Görürsünüz, qaydasında da deyir ki, bizə Hərəkət trajektorusunun başlanıbı və son nöqtələrinin birləşdən istiqamətlənmiş düz xət. Yəni, bu istiqamətlənibsə, bunun istiqaməti varsa, deməli, bu nədir?
Vektorialdır. Yəni, esin üzərində xət var. Yol isə sadəcə, yəni, uzunluğu var bunun.
Yəni, yolun istiqaməti var anlayışı doğru deyil. İstiqaməti olan vektorial yer dəyişmədir. Yolun isə sadəcə qiyməti var, yəni, uzunluğu var.
Məsələn, bunu belə başa salımsa, tutaq ki, biz sürət keçəzik, həm də sürətə keçidirik və Sürət olacaq və üzərinə vektorial qoyulacaq. Niyə? Çünki siz hərəkət edirsə, bu hərəkətin bir istiqaməti olmalıdır. Məsələn, mən yuxarıya doğru hərəkət edirəm. İstiqamət dedimdə sizə düzdür, sürətim yuxarıya doğrudur.
Və yaxud da təyyarə qalxanda sürəti yuxarıya doğru olur. Yəni, görürsünüz, sürətin istiqaməti var yuxarıya. Və yaxud da sürətin azaldığı, hərəkəti aşağı düşməyə başlayır.
Yəni, sürət sağa da gedə bilər, sola da gedə bilər. Belə başlasam da, doğru deyil. Maşın irəli gedir. Sürətin istiqaməti var. Yəni, əgər istiqamət varsa, qiymət də varsa, bu olur vektorial kəmiyyət.
Elə V demişkən, məsələmizi davam eləyək. Zaman fəalisəsi və ya zaman. Yəni, V-yə sürətə keçid eləyəcək. Əvvəlcə, zamanı öyrənək.
Hərəkətin davam etmə müddətidir. Siz, məsəlçün, evdən çıxıb məktəbə 10 dəqiqəyə gedirsiniz. Düzdür. Adam var ki, 5 dəqiqəyə gedir evi yaxındı. Bu, getdiyiniz zamana bir t-hərfi deyəcək.
Yəni, hərəkətin davam etmə müddəti. Məsələn, siz bu videoya baxırsınız. Hal-hazırda videomuz 18 dəqiqədə davam eləyir. Həmin bu 18 dəqiqə onu göstərir ki, mənim ağzımdakı hərəkət var. Ağzım açılıb yumulur.
Bu hərəkət 18 dəqiqədə davam eləyir. Başa düşürsünüz, hərəkətin davam etmə müddətinə zaman deyəcək. Siz bu videoya baxdığınız müddət, sizin gözünüzün...
Hərəkəti bura yönəldi, düzdür. Həmin o hərəkət 18 dəqiqədə ekrana baxır və videonu izləyir. Məsələn, evdən gedirsiniz məktəbə, 10 dəqiqəyə gedib çatırsınız. Hərəkətin davam etmə müddəti nə qədər olur?
10 dəqiqə olur. Yəni, zaman 10 dəqiqə olur. Zaman hansı hərəflə işarə olunur?
T hərəflə işarə olunur və hərəkətin davam etmə müddəti adlanır. Beynəlxalq sistemdə vahidi saniyədir. T bərabər də bir saniyə.
Zaman dəqiqə nəndə, saat nəndə və s. istifadə oluna bilər. Bunu zaman vaadləri dərsində ayrıca bir videom kimi var.
Ağabəli İsəməddin YouTube kanalına daxil olub, onu izləyə bilərsiniz. Zaman vaadləri dərsimiz. Oradan daha rahat, geniş izah vermişəm, riyaziyyat bölməsində.
Fizika dərsində isə onu çox genişləmirəm. Sadəcə burada verilən 1 saat 60 dəqiqə, 60 dəqiqə 3600 saniyə. Bunu əzbərləsəz, fizika dərsi üçün kifayət edir.
Zaman nə oldu? T oldu. Hərəkətin davam etmə müddəti oldu.
Zamandan əlavə, siz məktəbə gəzə-gəzə də gedə bilərsiniz, qaça-qaça də gedə bilərsiniz, laf yavaş gedə bilərsiniz, geyirəz məktəbə gecəsiniz, dərstən vaxt getsiniz. Yəni, bu şəkildə sürətiniz az, çox və yaxud da orta ola bilər. Deməli, sizin məktəbə gedmə yeyinliyiniz var.
Yəni, bu zamanda, məsəlçün, 10 dəqiqə ərzində adam var ki, nə bilim, tutaq ki, bu qədər yol gedir. Məsələn, bunu şərt olaraq çəkim ki, görəsə, 10 dəqiqə ərzində biri sürətli gedir bu qədər yol. Digər 10 dəqiqəyə bu qədər yol gedə bilir. Bir başqası bu qədər yol gedə bilir, bir başqası bu qədər. Deyərsiniz ki, axıməllim, bunlar ikisi də 10 dəqiqə, dördü də 10 dəqiqə, 10 dəqiqə, 10 dəqiqə gedir.
Niyə biri çox, biri az gedir? Deməli, bunun sürəti çoxuymuş ki, bu çox gedir. Bu sürəti bir az azdır, ondan az gedir. Daha azdır, bu laf azdır.
Deməli, vahid zamanda, yəni eyni bir zamanda, eyni bir zamanda bu adamların getdiyi yol bunların sürətini xarakteriz eləyir. Yəni, deyərsiniz ki, zamanlara eyni isə niyə yollar fərqli olur? Çünki bunların sürətləri fərqli olur. Deməli, sürətin tərifi çıxdı da, vahid zamandakı yer dəyişmə nəyi göstərir, sürəti göstərir.
Yəni, eyni bir vahid birdi məyədə düzdür? Yəni, loru dildə başa saldımda isə 10 dəqiqə ərzində birinin çox, birinin az gedmə səbəb olur ki, bunların eyni bir zamanda müxtəlif sürətlərlə hərəkət eləmək iləridir məsələn. 10 dəqiqəyə biri çox gedər, biri az gedər, biri ümumiyyətlə, laf az gedər deməli. Sürət nədir? Vahid zamandakı yer dəyişməni göstərir.
Sürət V hərfində işarə olunur və üzərinə, görürsünüz, oxşarəsi qoyulur. Çünki vektor yaldı, yer dəyişmə istiqamətində yönəlidir. Yəni, hansı tərəfə gedirsə, yol bu tərəfə gedirsə, yəni, yer dəyişmə bu tərəfə gedirsə, sürətimiz də həmin tərəfə gedəcək.
Yer dəyişmənin istiqamətini göstərir. Sürət nədir? Yer dəyişmənin bu yer dəyişməyə sərf olunan zamana nisbətidir.
Yəni, biz yer dəyişməyi nəyə işarə eləmişdik? Yer dəyişməni... S hərfinə işarə eləmişdir. Yazdıq S. Zamanı nəyə işarə eləmişdir? Zamanı T-nə işarə eləmişdir.
Bir də var bizim sürətimiz V. İndi bu haqqa bizə şərt verdi. Deyir ki, sürət, yəni V, yer dəyişmənin, yəni S-in bu yer dəyişməyə sərf olunan zamana nisbətidir. Yəni S-in zamana, yəni T-yə nisbətidir.
Baxan, kitabımızda da verilib bu. V bərabərdir. S böl T.
Yəni, biz gedilən yolu, daha doğrusu, yer dəyişməni belə deyək. Çünki S-i biz, indi bir azdan diqqətlə baxın, burada bizə dedilərək ki, S hərfinə həm də nəyi işarə edə bilirik? Biz yolu işarə edə bilirik.
Yəni, siz qarışdırmayın da bunu, bu S-di, burada L-di, filandır. Bilin ki, burada həmin o məsafə yazılır yuxarda, uzun sözün qısası var. Bu, məsafəmizdir. Bu, zamandır. Həmin o məsafəni, əlimizdə olan o məsafəni zamana böləndə sürət əmələ gəlir.
Başa düşürük. Məsələn, buna bir misal çəkim. evdən məktəbə qədər məsafə, bu ev olsun, bu da məktəb olsun.
Evdən məktəbə qədər məsafə, məsələn, 100 metrdir. Yazdım burada 100 metr. Yəni, metrin yazmadan vahidlərə ayrıca başlayacaq, 100-dür. Yəni, ondur da ya metr, ya kilometr, ya santimetr bir şey olmalıdır. 100 götürürəm vahidlər beyninizi qarışdırmasın deyə.
Tutaq ki, mən bu yolu, mən bu yolu gedirəm 5 dəqiqəyə. Soruşurlar ki, bu adamın sürəti nə qədədir? Yazıram, V bərabərdir.
V-imiz bərabərdir. O yolu, yəni oradakı yer dəyişmədi, yolu fərqli yoxdur. O adam nə qədər gedibsə, həmin o hissəni 100-ü bölməliyəm zamana. Zamanımız neçədir?
Zamanımız 5-dir. 100-ü böldüm 5-ə, neçə ilədir? 20 ilədir. Sən demək, bu adamın sürəti 20-miş. İndi vahidin başı sağaca metr böl saniyədir, yoxsa metr böl dəqiqədir.
O, bizə maraqsızdır. Hələ ki, bizə maraqlıdır ki, bunları yerinə qoyub hesablaya bilək. Deməli, bizim S-imiz var, V-imiz var, T-imiz var.
Bunlar arasında əlaqəmiz oldu. Yəni, V bərabərdir, S bölünsün T. Bu düsturu biliriksə, rahatlığına bu məsələləri yaza biləcəyik.
Keçdik növbəti səhifəmizə. Növbəti səhifələr də yenə eyni qaydadadır. Yəni, sürətin düsturu verilib bizə.
Baxaq, görürsünüz, V bərabərdir, S bölünsün T. Yəni, V bərabərdir, S bölünsün T. S bölünsün T. Deməli, S nədir? Həmin o, S-in vahidi metr daxil.
Yazıram, 1 metr. 1 metr. Bölünsün.
T-nin vahidi nədir? 1 saniyə. Bunları ayrı-ayrıdır demişdik. Deməli, biz S-in və T-nin vahidlərinin bilərək birbaşa V-nin vahidini tapdıq ki, V-nin vahidi nəyiniyir? Bərabərdir.
1 metr böl saniyə. Deməli, sürətin vahidi nə oldu? Baxın, beynəlxalq sistemdə sürətin vahidi metr böl saniyədir. Görürsünüz?
Praktikadan kilometr bölü saat də ola bilir, kilometr bölü dəqiqət ola bilir. Bu şəkildə başqa vaxtlar ola bilir. Və maşınlarda gördünüz kimi belə bir cihaz var. Bu cihazın adı nədir? Speedometrdir.
Yəni, speed ingilisindən sürət deməkdir. Speedometr isə sürət ölçən cihazdır. Yəni, maşınlarda da bunu görmüşsünüz.
Bizə burada lazım olan bəzi hissələr var. Məsələn, delfinin sürəti deyir ki, 20 metri böl saniyə idi. 20 metri böl saniyə. Bunu... Kilometri böyük saata çevirmək lazım.
Dikkatlə, baxın, neyini bilər burada? Bir saniyə. Yazırıq bura 20. 20 metr bölünsün saniyə. 20 metr böl saniyəni kilometr bölü saatdə necə çeviriblər? Bərabər.
Bunu ayrıca sürət çevirmələri dərsində izah eləmişəm. Yassas sürət çevirmələr Aqabəli İsaməddin qarşınıza həmin video çıxacaq. Elə bu videonun yuxarısında i butonuna həmin videonu yerləşdirəcəm ki, tapmaqda çətinli çəkmək istəyirsiniz. Yazıram, 20 vurulsun.
1 metri biz kilometrə çevirmək istəsək, minə bölməliyik. Yəni, mən bilirəm ki, bir kilometr 1000 metrdir. Bəs bir metr neçə kilometrdir?
1000-də bir kilometrdir. Yəni, onun tərsidir də. Elə bilin ki, bir manat 100 qəpiydir. Deyirəm, bəs bir qəpiy neçə manatdır? Yüzdə bir.
Bu da eyni şeydir. Bir kilometr 1000 metrdir. Bir metr isə 1000-də bir kilometrdir.
Onun tərsidir. İndi mən metri kilometr çevirirəm. Yerini yazacaq burada.
1000-də bir. Kilometr. Saniyədən saata keçirik. Bilirik ki, 1 saat, bayaq oxuduq, 1 saat, 3600 saniyədir. Deməli, 1 saniyə 3600-də 1 nədir?
Saatdır. Yəni, biz 1 saniyənin yerinə 3600-də 1 saat yaza biləlim. Gətirib yazıram bura. 3600-də 1 saniyə. Bu da artıq kəsirlərin bölünməsidir.
Burada probleminiz olmaz məncə. Varsa da kanalda kəsirlərin toplanması, çıxılması, vurulması, bölünməsinə aid videomuz var. Girib oradan baxa bilərsiniz. Bərabərdir. Yəni, mində biri 3.601-ə böləndə, baxın, mində birdir.
Bunu bölməliyəm nəyə? 3.601-ə. Belə bir bölmə əməliyyatı yerinə etməliyə düzdür.
Bu hissəni hesablanmaq üçün. Biz də bilirik ki, kəsirləri böləndə birinci kəsir olduğu kimi qalır, mində bir vurulsun. İkinci kəsir nə olur? Tərsinə çevrilir.
3.600. Buradan da sıfırlar gedəndən sonra qalır 10-da 36-a bərabərdir. 10-da 36. Yəni, kitabda olan həmin o yuxarı 36 gəlib, aşağı 10 gəlib, burdan gəlib. Yazıram 20 vurulsun. Bu yuxarı hissəyini yazıram.
Yazıram 36 km. Çünki burada 10-da 36 aldıq axı. Aşağıda yazıram 10 saat.
Yəni, saniyəni saata metredə kilometrə çevirdik. Bundan sonra da... 10-lan 20-ni ixtisara para, 2-ni də 36-ya vuranda eləyir 72 km bölünsün saat. Görürsünüz, metr böl saniyədən kilometr böl saata keçirdik.
Bunu ayrıca sürət serimləri dərsində izah eləmişəm. Yassaz və yaxud da ilə i butonuna da baxa bilərsiniz. Orada da buna aid misalımız olacaq.
Buranı təmizləyək, keçək ikinci sualımıza. İkinci sualımıza nəyə baxırıq? Sıfır tam, deməli, sıfır tam mində 2 metr böl saniyəni nəyə keçirməli?
Kilometri böl saata. Bu, mində 2-ni rahat olsun deyə bu şəkildə yazıram. Mində 2 vurulsun.
1 metr nə idi? Mində 1 kilometri idi. Yazdım, mində 1 kilometr. Sonra nə idi? Saniyə də 3600-də 1, 3600-də 1 saat idi.
Əvvəldə izah eləmişəm, daha bir də bu istənə uzatmam. Bərabərdir. Qalır 1000-də 1, daha doğrusu 1000-də 2, yəni bu birinci hissə 1000-də 2-di. Vurulsun. Bu randıbayaq hesabladığı da 10-da 36 eləyir.
Yazıram 10-da 36. Bundan sonra da ixtisarımızı aparsaq, bərabərdir. 2-ni 36-ya vursaq, eləyir neçə? 72. 1000-i də 10-a vuran da eləyir 10.000.
İndi bunda 10.000 nə? Kilometr böl saat. Bunda lazım olar 10-luq kəsində yazaraq 0,0072 km böl saat deməli.
Həmin bu, mində 2 mb sani nəymiş? 0,0072 km böl saat. Yəni, 0-da mində 10 mində 72 km böl saatdir.
Bu hissələrdə artıq siz rahatlığına yaza bilərsiniz. Yenə çətinliyiniz, probleminiz olsa videonun altında rəylər bölməsini yaza bilərsiniz. Əgər videonu bəyəndisə... Kanala abunə olmağı və videoları bəyənməyi unutmayın.
Rəylərdə də öz ürək sözlərinizi bildirin. Hansı məvzuda çətininiz varsa bildirin. Növbəti video dərslərdə onları nəzərə alaq. Sağ olun. Dərslərinizi yaxşı oxuyun.
Uğurlar hər birinizə. Görüşərik.