Herkese yeniden merhaba. Bu videoda 11. sınıf konularına başlıyoruz. Aynı zamanda eğer bunu 11. sınıf olarak izlemiyorsanız, THT-AYT şeklinde çalışıyorsanız, bugün aslında bu videoyla aynı zamanda AYT konularına da başlamış oluyoruz.
Şimdi 11. sınıf genel anlamda sistemlerden oluşur. Sistemler dışı konu da var tabii ki ama çok büyük bir kısmı sistemdir. Ve üniversite sınavında da oldukça fazla soru sorulur bu bölümlerden.
Burada Sırayla tüm sistemleri göreceğiz ve müfredat gereği ilk sistemimiz de sinir sistemi olacak. Şimdi sinir sistemine başlamadan önce şundan bahsedeceğim. Vücudumuzda diğer organları denetleyen ve bunların çalışmalarını düzenleyen sistemler vardır.
Kimdir bunlar? Sinir sistemi, endokrin sistem ve duyu organları. Bu üç sistemin ortak adına denetleyici ve düzenleyici sistem adını veriyoruz. Ve müfredat ilk olarak denetleyici ve düzenleyici sistem konusuyla başlıyor ve bunun içinde de ilk olarak sinir sistemiyle başlıyoruz. Bugün bu videoda sinir sisteminin yapısını göreceğiz aslında.
Hücrelerinin yapısı gibi. Onların nasıl çalıştığı ise bir sonraki videoda olacaktır. Şimdi ilk olarak sinir sistemine bakalım. Sinir sistemi ne işe yarayacak? Canlıların vücudunda bu olup bitenleri algılamasına ya da bunun dışında dış dünyayı algılayıp bir şekilde tüm bu uyaranlara Tepki vermesini sağlayan sistem sinir sistemidir.
Tepki vermek canlılar için ortak özelliktir. Ama bu tepkiyi sinir sistemiyle verebilmek asla ortak özellik olmayacak. Çünkü her canlıda sinir sistemi bulunmayacak.
Ve sinir sistemi sadece hayvanlarda bulunan bir sistem. Şimdi bu sistemde iki tane önemli hücre grubu var. Bunlar nöronlar ve glialar. Özetleyecek olursak nöronlar genel anlamda... Gelen uyarının iletilmesini sağlayacaklar.
Impuls iletimi diyeceğiz biz buna ya da Türkçesiyle uyartı iletiminin yapılmasını sağlayacak. Gliyolar ise nöronları destekleyen, onların hayata tutunmasını sağlayan, yani aslında bir nevi onları hayatta tutan hücre grubuna verdiğimiz isim. Şimdi ilk olarak nöronla başlıyoruz. Nöronlar sinir dokunun temel hücreleridir ve görevleri de impulsun taşınmasını sağlamak yani uyartı iletimini sağlamak.
Ne oluyor bu? Örneğin ben buraya dokunduğumda buranın sert olduğunu parmaklarımda bulunan reseptörleri algıladıktan sonra bu uyarının beynime gitmesi gerekiyor. İşte uyarıyı beyne götüren burada nöron olmuş olacak. Ya da beynimin içinde bunun algılanmasını sağlayan gene nöron olacak.
Ya da bana işte ayağını kaldır emrini veren oradaki o emri ulaştıran gene aynı şekilde nöronlar olmuş olacak. Bu anlamda baktığımızda tüm vücudumdaki uyartıların yani impulslerin iletimini sağlayan hücre grubu nöronlardır. Nöronların yapısına geldiğimizde ise bir nöronun temel anlamda 3 tane kısımdan oluştuğunu görüyoruz.
Bunlar hücre gövdeleri, şu kısa uzantılar ve şu uzun uzantılar şeklinde. Şimdi ilk olarak hücrenin ana kısmı olan hücre gövdesi yani şurası bizim için hücre gövdesi olacak. Hücre gövdesi tipik bir hücreden farksızdır. Yani hücrelerde ne vardır? Hücre çeperi, içine sitoplazma, merkezine yakın bir şekilde konumlanmış bir çekirdek ve içinde de bol miktarda sitoplazma.
Bu söylediğim hücre zarı ve sitoplazma kısımları zaten birazdan anlatacağım dendrit ve akson kısımlarında da vardır. Ama... Burası hücrenin en böyle şişkin olan kısmıdır ve çekirdek ve organellerin bulunduğu, organellerin de en yoğun olarak bulunduğu yani bol miktarda organel var içinde bulunduğu bir kısım. Dikkat edersek bir nurunun şeklinde hücrenin yapısında olmayan uzantılar görüyoruz. Yani normalde hücrelerde böyle uzun uzantı ya da kısa uzantılar olmaz ama hücre gövdesinden çıkan bu uzun ve kısa uzantılar aslında sinir hücresine görevini yapmaktadır.
Yani o iletimi yapabilmek için çeşitli bir şekilde uzantılar oluşturmuş, özelleşme göstermiş. Bu durumda da nöron diğer hücelere oranla özelleşme oranı en yüksek olan hücelerden bir tanesi. Tabii ki aşırı özelleşmek malzem kötüdür.
Çünkü aşırı özelleşme birçok tek başına yapabileceği faaliyetlerinde yapılamamasına yol açar. İşte bu durumda da yardıma kim koşacak? Nöronun en yakını olan glia.
hücreleri koşacaktır. Şimdi hücre gövdesindeki yapılara bazı özel isimler verilmiş. Çünkü bu bir özelleşme olduğu için bazı şeylere demişler ki bu özel bir hücre. Biz bunun bazı şeylere özel isim koyalım.
Nöronun hücre zarına Hücre zarına nörolemma adını vereceğiz. Şöyle yazalım. Nörolemma. Hücre stoplasmasına ise nöroplasma adını vereceğiz. Bu şekilde o klasik tüm hücrelerde gördüğümüz hücre zarı ve stoplasmaya burada özel bir isim koymuş olacağız.
Nöroplasmanın içerisinde bol miktarda organel var. Özellikle de mitokondri organili ve endoplazmik retikulum çok bulunuyor. Burada bulunan endoplazmik retikulumların üzerinde de bol miktarda ribozom var.
Yani bunlar granüllü endoplazmik retikulumdur. Ve bunların bulunduğu bu bölgelerde de nisil cisimcikleri adını veriyoruz. Onun da adını yazalım. Nisil cisimcikleri deniyor.
Yani burası aslında farklı bir organel falan değil. Sadece nörondaki granüllü endoplasmik retikulumların yoğunlaştığı bölgelere nisil cisimcikleri denir diyoruz. Bunun dışında nöronlarda impulsun iletimini sağlayan, onlara yardımcı olan özel bir hücre iskelet elemanı bulunacak. Ve bu hücre iskelet elemanına da nörofibril adını vereceğiz.
Onu da şöyle yazalım. Neurofibril diyeceğiz. Peki bu nöronda ne yok?
İşte buraya geldik. Burası önemli. Bu nöronda sentrozom yoktur.
Sentrozom bulunmayacak. Neden? Çünkü aşırı özelleşme göstermiş olan bir yetişkin nöronu artık bölünme yeteneğini tamamıyla kaybetmiş durumdadır.
Bu yüzden de sentrozom organeline sahip olamaz. Şimdi gelelim nöronun diğer kısımlarına. Hücre gövdesinden kısa ve uzun uzantılar çıkacak. Buradan çıkan kısa uzantıları dendrit, uzun uzantıları ise akson diyeceğiz. Dendritler oldukça çok sayıda olan yapılardır.
Yani hücre gövdesinden çok sayıda kısa uzantı çıkacak. Bunlar dendrit. Dendritlerin görevi kendinden önceki nörondan gelen uyarıyı almaktır.
Yani şurada bir nöron var. Burada bir ikinci nöron var. İki nöron arasındaki uyartı iletimini sağlamak dendritin görevi. Kendinden önceki nöron uyarıyı alacak ve bir sonraki nöronun dendritini aktararak bir sonraki nörona aktarmış olacak. Aksana gelecek olursak aksan ise hücre gövdesinden çıkan uzun olan uzantının adıdır.
Görevi ise kendisinde bulunan impuls yani uyartıyı bir sonraki nörona aktarmak olacak. Bu akson uzun olduğu için uyaranın birazcık daha hızlı ilerlemesi istiyoruz. Hızlı olabilsin diye aksonların yapısında bazı değişiklikler olmuş.
Ne olabilir bu? İlk olarak mielin kılıfları. Mielin kılıfları şöyle bir boy sayfa üzerinde anlatalım.
Şimdi şu bir akson olsun. Bir yamuk çizim olsun. Siz anladınız.
Şu bir akson olsun. Şurası işte hücre gövdesi. Şöyle bir hücre gövdesi. Bu aksonun üzerinde lipidçe zengin bir tabaka bulunabilir. Her nöronda olmak zorunda değil.
Bazı nöronlarda lipidçe zengin bir tabaka. Bu tabakada ne? Şu şekilde kapatıyoruz.
Yağlı bir tabaka. İşte buradaki bu yağlı tabakaya mielin kılıf diyeceğiz. Bu kılıf böyle akson üzerinde kesintisiz bir kılıf değil.
Bazı yerlerde kesintiye uğruyor. İşte o kesintiye uğradığı şu aralara yani o kesintiye uğradığı uğruyor dediğim yerlerin içinden akson gözüküyor. Şöyle düşünün. Ellerin bir mielin kılıf olsun.
Elleri. Aradaki boşluk siyah da akson. Yani ne oldu?
Ellerin mielin kılıf, aradaki boşluk da, şimdi buraya yazacağım, ranvier boğumu olmuş olacak. Burada önemli olan şudur. Mielin kılıf sorularda gelir. Mielin kılıf kesinlikle nöron tarafından üretilir bir şey değil. Eğer bir nöronun yapısında mielin kılıf varsa bunu üreten özel glialar var.
Yani bir Mielinkov asla nöron tarafından üretilmez ama nöronun üzerinde bulunan bir yapı olacak. Şimdi ekranda soru görüyorsunuz ama kitabın yeni basımında bu sorular bu şekilde olmayacak. Kitabın yeni basımının pdv'si daha bende olmadığı için ben de şu an eski kitabın görselinden devam ediyorum.
Yeni versiyonda bu sorular belirli bir test halinde tek bir sayfaya toplanacak. O yüzden şu an bunları çözmüyorum. Daha sonra bunların çözümünü...
zaten o tek bir testhane geldikten sonra yapacağım. Onu ayrı bir video olarak ayıracağız. Şimdi nöronlar temel anlamda baktığımızda şu an bu kadar.
Bir de glialara bakalım. Glia yerine nöroglia kelimesini de kullanabiliriz. Şimdi glialar nöronlar aşırı özelleşme gösterdikleri için nöronların hayatta kalmasını sağlayan yardımcı hücreler aslında. Yardımdan kastımız neler? Nöronun boşaltımına yardım edebilir, solunumuna yardım edebilir, beslenmesine yardım edebilir.
Bir nöronu enfeksiyondan koruyabilir gibi. ve bunun dışında nöronun onarımına yardımcı olabilir. Şimdi kafanızı en çok karıştıran şey şu.
Nöronun onarımına yardımcı olmak demek nöronun bölünmesine yardım etmek demek değildir. Ki zaten nöronlar da bölünemez. Bu yüzden sınavlarda lütfen şaşırmıyoruz.
Sizi yanıltmak için, glialar için nöronların bölünmesine yardım eder falan incelecekler. Asla böyle bir durum söz konusu değil. Şimdi burada birçok glia var ama Temel anlamda iki tane glianın adını bilmeniz önemli. Bunlar neler? Bunlar şıvan hücresi ve oligodendrosit.
Şimdi şu oligodendrositler burası merkezi sinir sistemi dediğimiz beyin ve omuriliğin yapısında bulunan mielin kılıfların üretimini sağlayan yapılar. Şıvanlar ise onu da şurada görüyoruz. Şurada. Şıvanlar ise çevresel sinir sistemi. Yani vücudumdaki beynim ve omuriliğim dışında vücudumda bulunan diğer nöronlarım.
Yani elimde bulunan, bacaklarımda bulunan, organlarımın etrafında, içinde bulunan gibi. Bunların hepsi çevresel sinir sistemidir. Ve eğer buradaki hücrelerin yapısında mielin kılıp olacaksa bunları üreten de şıvan hücreleri olacak. Her ikisi de bir glia çeşididir. Her ikisi de mielin kılıp üretir.
Ama... ürettikleri hücre grubu farklıdır. Oligodendrositler merkezi sinir sistemine yani beyin omurilik. Şuvanlar ise çevresel sinir sistemi yani beyin ve omurluk dışında kalan tüm sinir hücrelerimize üretim yapar. Peki bir nöronda mielin kılık olmak zorunda mı?
Değildir. Olacak diye bir şart yoktur ama olursa ne olur? Olursa o iletim çok daha hızlı bir şekilde gerçekleşir. Şimdi geldim nöronun çeşitlerine. Şimdi mühür adam diyor ki yapılarına göre nöron çeşitleri anlatılmaz.
Ne demek bu? Unipolar, bipolar, multipolar gibi nöron çeşitleri görürseniz kitaplarınızı atlayın. Çok net bir şekilde müfedatta yok.
Şimdi o yüzden biz burada nöronları sadece görevlerine göre bilmeliyiz. Yani bir nöron ne işe yarayacak? Bir nöron uyarının eğitimini sağlayacak ama uyarıyı nereden alıp nereye götürüyor?
İşte buna göre nöronları 3'e ayıracak. Duyu nöronu. Ara nöron ve motor nöron konusu. Şimdi duyu nöronları şunu yapar.
Duyu organlarından aldıkları uyarıyı beyine getirir. Yani bu ne yapacak? Duyu organlarından uyarı alıp bunu beyin merkezine ya da omurilikte olabilir tabii ki. Yani kısacası merkezi sinir sistemine uyarının gelmesini sağlayan nöronlar duyu nöronları olacak. Ara nöronlar ise doğrudan merkezi sinir sisteminin zaten yapısında bulunan nöronlardır.
Yani beynin kendi yapısında, omuriliğin kendi yapısında bulunan nöronlar ara nöronlardır. Tabi şu var, duyu nöronunun da bir kısmı beynin yapısına dahildir. Ama onun uzantı şeklindedir, tamamı değildir. Ama ara nöronların tamamı beyindedir.
Ya da ara nöronunun tamamı omurilik yapısındadır, uzantı şeklinde. Değil. Görevi ise uyarının değerlendirilmesini sağlamaktır. Yani aslında düşünme dediğimiz şey ara nöronlarda olur. Ya da bir şeyi öğrenmek ara nöronlarda olur.
Kısacası beynimizin yaptığı aslında tüm faaliyetler ara nöron merkezinde gerçekleşiyor. Son olarak bir de motor nöron var. Motor nöron ise şu, eğer beyin bir organa emir verecekse ya da cevap verecekse bunu motor nöronla iletecektir. Yani mesela dedi ki sağ ayağını kaldır.
Bu emir motor nöronuna gidecek. Ya da tükürük bezi tükürük salgılasın. Bu nöron yine aynı şekilde işte motor nöronuna gidecek.
Fark etmeyecek. Yani bu da merkezi sinir sistemi ile efektör diyoruz biz buna. Efektör organ. Yani o emri yerine getirecek olan organ arasında gerçekleşecektir.
Şimdi bir de burada en azından duyun sorularda karşınıza gelir. 3 tane bir güncel hayatımızda da duyabileceğimiz 3 tane kavram var. Bunlar neler?
Bunlardan biri lokal anestezi, bir diğeri felç, bir diğeri ise botoks. Bunlar nöronların görev yapmaması nedeniyle ortaya çıkmış olaylardır. Lokal anestezinin olayı şudur.
Örneğin kulağınızı deldireceksiniz. Uyduruyorum. Ya da dişçi örneği verelim.
Dişçiye gittiniz dişinizi çekecek. Ne yapar? Önce oraya bir iğne sokar ve ilaç verir.
Bir süre sonra siz orayı hissetmezsiniz ve aslında orada diş çekimi sırasında normalde ağrı olması gerekirken ağrı olmaz. İşte bunun sebebi lokal anestezidir. Yani orayı bir nevi ne yapacaktır?
Uyuşturacak. İşte bu uyuşturmanın olayı şudur. Uyuşturma olayında duyu nöronunun Görev yapması engellenir. Yani duyu nöronu uyarıyı beyne götüremez.
Merkezinin sistemine götüremez. Götürmediği için de biz oradaki uyarıyı hissetmeyiz. Yani burada his yok.
Hissetme diye bir şey yok. Felç geldiğimizde felç ara nöronun çalışmaması durumudur. Yani bu da ara nöron örneğidir.
Örneğin Şöyle söyleyeyim, diyelim ki bir yere dokundum ama dokunduktan sonra oranın işte soğuk mudur, sıcak mıdır algılayamıyorum. Ve bu algılayamamanın sebebi eğer ara nöron bozukluğu ise biz buna felç örneğini vereceğiz. Ya da işte ayağımı hareket ettiremiyorum ama hareket ettiremememin sebebi eğer beynimle alakalı bir sıkıntı ise bu bir felç olayı olacak. Ve ara nöronu zarar gören insanlar kesinlikle hissetme yapamaz, his yok.
Yani oraya dokunsa bile onu algılayamadığı için bir his olmayacaktır. Botoks ise motor nöronun çalışmamasıdır. Buradaysa aslında emir gelir, emir gider ama o emri yerine getirecek bir nöron yoktur.
Yani beyin mesela diyor ki ayağını kaldır diyor, emri veriyor. Hatta sen ayağını kaldırıyorsun yani aslında onu beyninde yapıyorsun ama gerçekte ayak hareket etmiyor. İşte bu da botoks örneğidir. Tabii ki bu bir botoks değil de hani buna bu tarz botoks örneği nedir? Diyelim ki benim buralarım çok kırıştı.
Kırışınca işte burama gittim botoks yaptırdım. Ne yaptılar? Buraya böyle iğneyle bir şeyler sıktılar. O olay şunu yapacak. Motor nöronların uyarıyı buramda bulunan kaslara iletmesi engellenecek.
Ben beynimden buradaki kaslarımı böyle sıktırmak için emir versem de o emir benim kasıma ulaşmadığı için böyle duracağım. İfadesiz duracağım. Bu şekilde hiç gergin gergin duracağım. İşte bu botoks olur. Motor nöronların çalışmadığı bu durumda his vardır.
Yani hissedersin, algılarsın ama algıladığın şeye cevap veremez. Yani sen ayağını kaldırdın sanırsın ama aslında ayak falan kalkmayacaktır. Evet arkadaşlar bu videonun sonuna geldik.
Böylelikle... birlikte işte nöron yapısı nöron çeşitleri kısmına Aslında biraz değilmiş olduk sonraki videoda nöronların nasıl çalıştığını anlatacağım Umarım burada anlattıklarımı anlamış ve beğenmişsinizdir bir sonraki videoda impuls nedir impuls nasıl taşınır gibi konulara değiniyor olacağız bir sonraki videoda görüşmek üzere Kendinize iyi bakın