Müzik Merhaba değerli öğrenciler. Bu hafta da biçim bilgisiyle devam ediyoruz. Bu haftaki konumuz yapım ekleri. Yapım ekleri derken isimden isim yapma eki, isimden fiil yapma eki, fiilden fiil yapma eki ve fiilden isim yapma eklerini inceleyeceğiz.
Çekim ekleri. Türkçe eklemeli bir dil olduğu için isim ve fiillerin çekimi ekler aracılığıyla gerçekleştirilir. Çekimekleri, eklendikleri isimlerin ve fiillerin türünü değiştirmeden bu sözcükler arasında yapı ve anlam ilişkileri kurar.
Çekimekleri, fiil ya da isim soylu kelimelere gelerek sözcükler arasında durum, iyilik, çokluk, soru, şahıs, zaman gibi geçici ilişkiler kurar. Çekimekleri, eklendikleri sözcüklere herhangi bir yeni anlam katmamakla birlikte yalnızca onlara işleklik kazandırır. İsimlerin isimlerle veya fiillerle olan ilişkisini sağlayan ekler isim çekim ekleridir.
Bunlar hal ekleri, çokluk, soru ve aitlik ekleridir. Hal ekleri isimleri isimlere, edatlara, fiillere bağlayarak bunlar arasında ilişki kurar. Ve böylece cümlenin kuruluşuna yardımcı olur. Evet. Halekleri öncelikli olarak yalın durum yani yalın hal, daha sonra i yani belirtme hali, e yönelme hali, d bulunma hali ve den ayrılma hali olmak üzere beşe ayrılır.
Kapı örneğinden gidecek olursak, yalın durumda kapı, belirtme halinde kapıyı, yönelme halinde kapıya, bulunma halinde kapıda ve ayrılma halinde kapıdan şeklinde oluşur. İksimlerin karşıladığı netnelerin kime veya neye ait olduğunu gösteren eklere iyilik eki denir. İyilik ekinin eklere göre olan tablosu bu şekilde. Biz bir örnek üzerinden gidelim.
Kalem olsun örnek kelimemiz. Birinci teki şahısta iyilik eki almış hali kalemim. İkinci teki şahısta kalemin.
Üçüncü teki şahısta kalemi. Birinci çoğul şahısta kalemimiz. İkinci çoğul şahısta kaleminiz.
Üçüncü çoğul şahısta kalemleri olarak oluşur. Çokluk eki bir nesnenin birden çok olması ya da saygı anlamında kelimelere eklenen ler-lar ekiyle sağlanır. Soru eki ise gerek gerçekten soru anlamında olsun, gerek... retorik yani sembolik sorularda olsun mi-mı soru ekiyle oluşur. Geldiniz mi?
ya da pekiştirme anlamında güzel mi? güzel. Ancak bunların hepsi dediğimiz gibi mı-mi-mu-mı soru ekiyle sağlanır. Ayetlik eki eklenmeyi isim soylu sözcüğe bir yerde veya bir zamanda bulunma bir varlığa ait olma anlamı katar. Yarınki, dünkü, bugünkü, seninki, evdeki, Turgut'unki gibi.
Fiil çekim ekleri öncelikli olarak şekil ve zaman ekleri olarak karşımıza çıkar. Bunlar da haber ve dilek gibi olmak üzere ikiye ayrılır. Burada internetten bulduğum bir tablo var. Haber kipleri ve dilek kipleri olarak ikiye ayrılıyor. Haber kiplerinin en önemli özelliği, ortak özelliği diyelim, zaman anlamı taşıması.
Oysa dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Haber kipi kendi içinde beşe ayrılır. Görülen geçmiş zaman, bir fiil üzerinden gidelim, gelmek fiil olsun. Görülen geçmiş zamanda geldim. Öğrenilen geçmiş zamanda gelmişim.
Şimdiki zamanda geliyorum. Gelecek zamanda geleceğim. Geniş zamanda gelirim şeklinde çekimlenir.
Gereklilik kipi mili malı ekiyle sağlanır. İstek kipi ae ekiyle belirtilir. Dilek şart kipi sase ve emir kipinin eki yoktur. Yalın halde fiil kullanıldığı zaman emir anlamı kazanır.
Çıhıs ekleri çıhıtslara eklenerek o fiilin hangi şahsına ait olduğunu belirten eklerdir. Yine gelmek fiili üzerinden gidelim. Görülen geçmiş zamanda olsun. Birinci tekil kişi de ikinci tekil kişi de 3. tekil kişide ek yok.
1. çoğul kişide k harfiyle sağlanır. 2. çoğul kişide niz. 3. çoğul kişide ler.
Tabi ki bu fiilin köküne göre bir takım ünlü değişimlerine uğrayabilir. Yapım ekleri, eklendiği kelimeye yeni bir anlam katan eklere verilen isimdir. Ve kendi içerisinde dört kategoride incelenmektedir.
İsimden fiil yapma eki, isimden isim yapma eki, fiilden fiil yapma eki ve fiilden isim yapma eki. İsimden fiil yapma ekine bakacak olursak, bakalım bunlar hangi eklermiş? L, la, lan, nen, laş, leş, al, el IK İK UK ÜK A E SA SE IMSA İMSE Birkaç örnek üzerinden gidelim. İsimden fiil yapacak bu ekler. İZ İZ kelimesi bir isimdir.
L eki gelerek İZLE İZDEN İZİ SÜRMEK manasında İZLEMEK fiili ortaya çıkar. İsimden isim yapma ekleri nelermiş? Lık, lik, luk, lük. Bunların ilk baştakilerini söyleyeyim.
Çünkü diğerleri ünlü uyumuna göre şekil değiştirmiş halleridir. Lı, sıs, cı, cık, ca, daş, ımsı, cığız, cak, layın, cıl, gil, ak, man, ıncı, ar ve ay. Örneğin Gözden gözlük oluşmuş. Göz bir kelime, gözlük yani isim türünde bir kelime ve bir uzvumuz, görme uzvumuz. Bunun için, daha iyi görmek için kullandığımız alete biz gözlük diyoruz.
Yani gözden bağımsız bir kelimeden bahsediyoruz. Yeni bir kelime yapılmış. İsimden başka bir isim türetilmiş. İsimden isim yapma ekiyle.
Evet, fiilden isim yapma ekiyle devam ediyoruz. Mek, me, ış, an, ası, möz, ar, dık, acak, mış, ınca, madan ile başlayan uzun bir listemiz var. Burada bir iki örnek üzerinden gidecek olursak, mesela bölmek bir fiildir.
Buna g eki getirilerek bölmekten bölünmüş alan anlamında bölge. Çıkmak bir fiil, buna ıntı eki getirilerek Çıkan şey anlamında çıkıntı. Yani fiilden başka bir kelime, fiilden bir isim türetilmiş oluyor. Fiilden fiil yapma eklerine geldiğimiz zaman ıl, ıç, ın, ırt ve dır ekleri.
Bunlar genelde esken fiilleri edilgen yapan, dönüşlü yapan ya da işteş yapan ekler olarak karşımıza çıkar. Mesela görmekten görülmek, yazmaktan yazışmak. Övmekten övünmek, duymaktan duyurmak, söylemekten söyletmek, gezmekten gezdirmek gibi. Evet, bu hafta yapım eklerini inceledik ve ne olduğunu öğrendik. Bir sonraki hafta görüşmek üzere.
Kendinize iyi bakın.