Evet arkadaşlar, şimdi Orhun Türkçesi, Kök Türkçe'ye başlayalım. Şimdi arkadaşlar, Kök Türkçesi'nin birinci videosunda ilk önce kısaca bir tarihe değinelim. Kısaca bir tarihe değindikten sonra edebiyatlardan bahsedelim, yazıtlardan bahsedelim.
taşlardan, taşların özelliklerinden bahsedelim. Sonra bunları bitirdikten sonra arkadaşlar gramere geçelim. Anlaştık. Şimdi gel Köktürk ya da Oğruğ'un Türkçesi.
Köktürklerden bahsedelim. Gençler iki tane Köktürk devletinden bahsedeceğiz. Bir, 1. Köktürk Devleti, 2. 2. Köktürk Devleti.
1. Köktürk Devleti'nin Çin'e esareti, daha sonra Kutluk Kağan önderliğinde özgürlüklerine kavuşmaları 2. Köktürk Devletleri. Bu yüzden zaten Kutluk Kağan'a iltihar iş unvanı verilmiştir. Bakalım, 1. Köktürk Devleti, Türk adıyla kurulan ilk Türk Devletidir. İçinde Türk adı var değil mi? Tabii ondan önce Uhunlar var, Asya Uhunlar var.
Tabii İspanya'da da var. İçkitler var topluluk olarak. Ama hem devlet hem Türk adı burada. Kök Türk olarak geçer.
En güzel zaman Muan Kağan ve amcası İstemi Kağan'ın ülkeyi yönettikleri dönemdir. Ve onlardan kalan tek yazıt Bugut yazıttır. Yalnız Bugut yazıt arkadaşlar onlardan kalmıştır. Ve bu adını anacağımız Bugut yazıtı Türklerden bize kalan ilk yazıttır. Demek ki soru kökünde.
Türkler Büyükşehir'den bize kalan ilk yazıt derse cevap Bugut yazısıdır. Yalnız bak daha önce de dedim. Ama Ruri harfi derse, Köktürk harfi derse, Türkçe derse o zaman Bugut falan değildir.
Değil mi? O zaman Çoyra da Çoyren yazısıdır. Çünkü Bugut yazısının üç yüzü Soğutçadır, bir yüzü Saskariccedir.
Değil mi? Evet. İkinci Köktürk devleti, arkadaşlar birinci Köktürk devleti yıkıldı.
Çin esiri oldular. Ve burada... Kutluk Kağan. İl teriş unvanlı bilinir. İl ülke terişte derleyen toplayan.
Demek ki ülkeyi milleti derleyen toplayan anlamındadır. Ve bu isyanla... Onun öncülüğünde arkadaşlar esaretten kurtuluruz. İki oğlu vardır.
Bak birisi Kültigin'dir. Birisi de nedir? Bilge Kağan'dır. İki oğlu var. Kültigin ile Bilge Kağan'dır.
Eee kardeşi vardır. Onun Kapkan Kağan. Ve onun oğlu vardır İnal.
Arkadaşlar bakın. Kutluk Kağan ilteriş ülkenin başındadır. Çünkü Çin'den esareti aldı.
Şimdi geldik. Ondan sonra Kapkan Kağan. Ondan sonra... sonra da Kapkan Kağan'ın oğlu İnal. Şu anda devletin başındakiler Kutluk Kağan sırasıyla Kapkan Kağan İnal.
Yalnız Kölçig'in ağabeyi Bilge Kağan'ı başa geçirmek ister. Ve bu yüzden arkadaşlar İnal'i devirir ve kim arkadaşlar devletin başına geçer? Bilge Kağan. Peki hocam bu dönemlerden kalan yazıtlar var mıdır? Özellikle 2. Köklük Devleti'nden kalan Rurikafli yazıtlar çoktur.
Köktür kalplidir. Bu köktür kalpli yazıtlara runik yazıt, run yazıt ya da çük run yazıt adları verilir. Yalnız bunları illa bir kaya yazılıp dikilmiş diye düşünmenize gerek yok. Yani bu biraz daha geniş bakacağız olaya. Hani bir LSE öğrencisi gibi arkadaşa olaya basit bir şekilde bakmayacağız.
Bak sert bir taş ve kaya üzerine yazılır. Evet. Yani kültü gibi, bilge kağıdı gibi sert bir taş üzerine yazılır.
Ya da handi kayı yazıtı gibi handi kayı dağındaki bir kaya üzerine yazılabilir. Ya da çeşitli nesneler üzerine yazılabilirler. Yani illa taş yazılıp dikilmek zorunda değil. Metal, tabak ve para üzerine yazılmış da olabilir. Keramik üzerine yazılmış da olabilir.
Kaya üzerine grafiti şeklinde, resim değişik şekillerde yazılmış olabilir. Ya da kalemle, fırça ile kağıt üzerine ya da tahta üzerine yazılmış da olabilir. üzerine yazılmış olabilir. İlla taş düşünmeyelim.
Mesela arkadaşlar ırk bitik. Irk bitik örnek verelim. Hocam Uygurlardan kalma!
Olsun runik harfle. Tamam mı? Irk bitik mesela kağıt üzerine yazılmıştır. Ya da Hoyt Utamir, arkadaşlar hani yazma deyince tak tak tak illa kazıma bitime tokuma anlamında değil. Fırça ile Hoyt Utamir'de yazılmıştır.
Biraz sonra bunları da bahsedeceğiz. Klauson der ki... Bu dili öğretmek amacıyla açılan okullar olduğunda öne sürmüştür.
Bak büyük bir iddia. Bunu öğreten okulların olduğunda klauson öne sürmüştür. Tamam. Şimdi şuradaki boş bir noktaya bakalım. Arkadaşlar.
Bakın. Runic Runic alfabeyle runic yazı sistemiyle hatta şurayı runic yazla diyebilirsiniz. Ya İlya o run yazıtları kalmadı ki. ki?
Ya da sadece köklüklerden kalmadı ki? Bir sürü yerden kalmış olan runik afabeli yazılış yazıtlar vardır. Runik afabeli sadece köklükler kullandığını kim diyebilir?
Mesela örnek vereyim. Bir İkinci köklüklerden kalma var mı? Var.
Doğru mu? Ya da geldik buraya. İlla sadece buradan değil.
Uygurlardan kalma var mı? E var. Irk bitiği ne yapacağız? Uygurlardan kaldı ama runik harfli. Ya da kırgızlardan kaldığı tahmin edilen var mı?
Mesela Yenisey yazıtlarının kırgızlardan kaldığı ne yapılıyor? Tahmin ediliyor. Bak eminiz demiyorum.
Tahmin edilmiyor. O bölgede kırgızlar yaşadık. Peki Avrupa... Avrupa'da atıyorum arkadaşlar peçeneklerden, Bulgarlardan ya da arkadaşlar Doğu Türkistan'da kalan ya da Talas tarafında, Talasırman çevresinde kalan da var mı?
Var. Ya illa ikinci köklükleri esas almayacağız. O zaman yazıtlara genel olarak bakmak istiyorum size. Tamam. Yazıtlar.
Bak. Moğolistan'da, çoğunluk işimize yarayacaklar onlar. Sibirya'da, Türkistan'da...
Doğu Avrupa'da runik afabeyle yazılmış yazıtlar vardır. Taş yazmak, ongin yazıtında bitik taşık tokumak, yazıt dikmek de arkadaşlar yeni sayıda bengük dikmek. Yani burada bengük dikmek derken ebedi, ebedi olanı dikmek, sonsuza kalacak olanı dikmek diyeceğiz. Tamam mı?
Şimdi birinci köktürk döneminden bahsedeceğiz. Yalnız burada Türkçe bir olguyla karşılaşmayacağız. Tamam mı? Ve burada...
runik alfabe ile karşılaşmayacağız. Tamam. Yalnız Türklere ait ilk yazı Bugut yazısıdır.
O da buradadır. Türkçe midir? Hayır.
Runik midir? Hayır. Üç yüzü Soğutçadır arkadaşlar. Bir yüzü Sanskritçedir.
Demek ki üç yüzü Soğutça bir yüzü Sanskritçeden hasıldır. Bunu bulan Dorç Suren'dir. Şu anda Çeçernik Müzesi'nde bulunur.
Ve içinde kurttan süt süt emen çocuk kabartması vardır. Bu hemen bizi kurttan süt emen çocuk kabartması derken Bozkurt Destanı'na götürdü mü? Götürdü.
Diktiren Tapar Kağan, Mağan Kağan adına diktirmiştir. Demek ki bu Türklerden kalan sadece ilk yazıttır. Runik midir? Hayır.
Türkçe midir? Hayır. Türkçe yazıt derse cevap Bugut olamaz.
Runik harfi derse cevap Bugut olamaz. Sadece ilk yazıt derse Türklerden kalma ve birinci köklük döneminden kalan tek yazıt derse ne diyeceğiz? Bugut.
Şimdi asıl zengin döneme başlayalım. Hadi. İkinci köklük dönemi.
Türk runik harfli ilk yazıt. İşte bak ilk yazıt demedim. Türk runik harfli ilk yazıt. Yani Türkçe yazıt. Çoy renk yazıt.
İşte açılış yaptık. Moğolistan'ın Çoy bölgesinde bulunmuştur. Ve şu anda Ural Batı tarih müzesinde sergilenir.
Çok uzun bir şey değildir. Altı satırlıktır. Yani bir köklük savaşçısının itirafı. İlteriş Kağan'a katılışını anlatır.
Yani illa yazıt deyince illa hani kültü gibi Bilge Kağan, sonluk gibi 62 satır ya da 71 satırlık bir yazı aklınıza gelmesin. Tamam mı? Daha küçük de olabilir.
Bak 6 satırlıktır. Ve bir köktürk savaşçısının İlteriş Kağan'a katılışını anlatan kısa bir yazıttır. Dağ tekesi ve yılanlı damgada içinde bulunur arkadaşlar. Yayınlayan Kırlanaş Roy. Tamam mı?
Yayınlanmıştır. Çöğren yazısının ilk runik harfi olması önemli. önemli bak yantı Hoytu Tamir yazıcı gençler Hoytu Tamir yazıcı Moğolistan Tamir Irmağı tarafında bulunduğu için Hoytu Tamir yazıcı olarak geçer yalnız bunun en önemli yanı nedir arkadaşlar kayaya yazılmasıdır ve onun da boya ile yazılmasıdır bak al sana boya boya burada önemli bir şey var mı 34 parça vardır sadece 21 tanesi yayınlanmıştır Hocam ne yapayım?
Arkadaşlar Tarduş lideri Kölüç Çor'un savaşları ve 5 balığa seferi vardır. Yani çok çok arkadaşlar hani içinde derinsel bir anlatım hani sanatkaran bir üslup falan bulamazsınız yani. Kölüçce oranın savaşı ve beş balık seferi vardır. Kölüçce oru vardır.
Tamam mı? Ongin yazıtı. Geldik Ongin yazıtına. Ongin yazıtı işbara tamdan Tarkan yazıtı olarak da geçebilir.
Neden? Çünkü burada bilgi... İşbara Tamgan Tarkan ve İlitmiş Yakburnu'nun arkadaşlar bak Tarkan.
Yani hükümdarın Tarkan askeri savaşçısı tamam mı? Yaptığı faydal işler. Hocam hangi dönemde? Arkadaşlar İlteriş Kağan ve Bilge Kağan döneminde faydal işleri. Yani İşbara Tamgan Tarkan'ın yazısı olmasının sebebi şudur.
İşbara Tamgan Tarkan ve İlitmiş Yakburnu'nun yaptığı faydal işler 10 gün yazısında biz anlatılır. Geldik. Körütçör yazısı. Moğolistan'ın tövbe yakınlarının yirmi üç satırdan asıl bir yazıttır.
Tarduş lideri Kölüççor'un savaşları anlatır. Bak on günde de aynı Kölüççor'da da aynı. Demek ki on günde de Kölüççor'un savaşı burada da Kölüççor'un savaşı anlatılır. Peki şuna dikkat etmek istiyorum.
Bak Kültigin yazıtında ve Kölüççor yazıtında ortak geçen bir deyim vardır. Bu nedir? Ortak geçen deyim. Şuraya yazayım arkadaşlar. Oplayu tekmek.
Oplayu tekmek. Yani hızlı bir şekilde ulaşmak anlamında kullanılır. Ortak kullanılır.
Yani bu deyim bu iki yazıtta da ortak olarak geçiyor diyebilirim. Anlaştık mı? Şimdi bak 10 satırlı kısa bir yazıt.
Höl Asgat ya da İha Asete. Höl Asgat ya da İha Asete Moğolistan'da bulunur 10 satırdır. Tamam mı? Altın Tamkan Tarkan adına... adına dikilmiş bir yazıttır.
Demek ki o laskadı. Ve şimdi üç büyük yazıt. Tonjukuk, Bilge Kağan ve Kültik.
Tonjukuk. Arkadaşlar Tonjukuk, Boyla Baga Tarkan adıyla da bilinen vezirdir. Vezir Tonjukuk. Kutluğun isyanına katılmıştır. Ve bu yazıt bazı akademik çevrelerde Bayın Tısokto yazıtı adıyla da geçer.
Bak demek ki Tonjukuk yazıtı bazen Bayın Tisoklu yazısı adıyla da geçer. Ama ÖSYM bize verecekse bunu mutlaka Tony Gass'a olarak verecektir diye düşünüyorum. Bakın. Konu hani demiştim ya kutluğun isyanında bulunmuştur.
Türk milletinin Çin'e başkaldırısı. Esaretten kurtuluşu. Aaa buram buram tarih kokuyor mu? Kokuyor. Oğuz, Kırgız, Çin ve Türkiş ile yapılan savaşlar ki Yine tarih kokuyor.
Tunjukuk'un hizmetleri. Yaptıklar derken de buram buram anı kokuyor mu? Kokuyor.
O zaman bu tarih özelliği gösterir. Bak tarih metnidir demiyorum ama tarih özelliği gösterir. O zaman gençler ilk Türk tarihçisi kaynaklarda Tunjukuk olarak ne yapar? Geçer.
Anlaştık mı? Yani ilk tarih metnidir demiyorum ama tarih özellikleri gösteren yerleri var. O zaman arkadaşlar anı özellikleri gösterir.
Yani hatıra ve anı özellikleri gösteriyor. Bak ilk anı dediğimiz zaman Babürname gelecek ama içinde belli belli yerlerde anı özellikleri gösterir. Yalnız şu bir gerçektir. İlk tarih metni gördüğümüz gibi kimde karşımıza çıkacak? Tony Cook'ta tarih parçaları.
İlk anı parçaları da yine kimde karşımıza çıkacak? Tony Cook'ta. Ve üst... Üslubu oldukça ciddidir.
Tamam mı? Heyecanlı ve canlı üslub. Sanatkarların üslubu.
Kölçügin ve Bilge Kağan'da karşımıza çıkar. Burada ciddi bir üslub vardır. Diğer Kölçügin ve Bilge Kağan'dan farkı iki taştan oluşmasıdır. Ve 62 satırdır.
Sade bir dille yazılmıştır. Bulan Klemens. Bakın. Tonjuk'u bulan Klemens'tir.
Ama Bilge Kağan ve Külçügin'i Yadrilsev buldu. Demek ki bunu Klemens bulmuştur. Raddoft. da Neşri'nin yayımını yapmıştır. Anlaştık mı?
Şimdi geldik. Köl Tigin yazıldı. Gençler Kutlu'nun iki oğlu yok muydu? Biri Köl Tigin, biri Bilge Kağan.
Köl Tigin 47 yaşında savaşta ölmüş kahramandır. Ve amcasının oğlu İnan'ın tahttan inmesini ağabey Bilge Kağan'ın tahta çıkmasında sağlayan kişidir diyebilir. Köl Tigin savaşta 47 yaşında ölmüştür. Ve öldükten sonra Köl Tigin'in Çin'den onun yurt Törenine kişiler çağrılmıştır.
6 tane bedizci ressam ve heykeltıraş çağrılmıştır. Bak! Költiginin burada kahramanlıklarını anlatayım.
O savaşta ölen Költegi'nin kahramanlıkları ve esaretten kurtuluşu verir. Bak, batı yüzü Çince'dir, doğu ve kuzey güney yüzleri Türkçedir. Bak, Tony Cook'ta Çince bir yüzden bahsetmemiştim değil mi?
İşte Költegi ve Bilge Kağan da Çince yüzler karşımıza çıkar. Toplam 71 satırdır. Bak, Tony Cook 62 idi, bu 71 satırdır.
Yazıtta hitap eden Bilge Kağan'dır. Demek ki Bilge Kağan kaçırmıştır. kardeşi Kültik'in için diktirmiştir. Üslup kime aittir? Bilge Kağan'a.
Taşa kazıyanda Yolluk Tigin'dir. Yolluk Tigin tahminen 20 gün civarında taşa kazımıştır. Ama burada Üslub'un sahibi Bilge Kağan.
Yani yazan aslında Yolluk Tigin bunu tık tık tık bitirmiştir. Ama arkadaşlar tokunmuştur ama Üslub onu yazdıran, Bilge Kağan yazdırana bakacağız. Tamam mı?
Yadrin Sehv bulmuştur. Bak unutma. Yadrin Sehv Yadrin Sehv Költigin yazıtını bulmuştur. İlk bulunan yazıt da Költigin karşımıza çıkar.
Bak aynı zamanda Bilge Kağan yazıtını bulan da Yadris Sevdir. Sanatkarane bir üslupla yazılmıştır. Yani edebi, sanatlı bir neyi vardır? Dili vardır.
İşlenmiş bir özelliği vardır. Ama ciddi üslupla yazılan neydi arkadaşlar? Tony Cook'tu.
Bu daha heyecanlı, daha canlı, daha sanatken önemli bir süpe yazılmıştır. Anlaştık mı? Köl Tigi'nin budur. Bilge Kağan yazıtı. Diktiren Bilge Kağan'ın oğlu Tenri Tarkan'dır.
Canlı, heyecanlı bir üslubu vardır. Bakın heyecanlı bir üslub Bilge Kağan'da da karşınıza çıkacak. Zaten çok benzer Köl Tigi'nde de karşınıza çıkacak. Peki bunlar bir nevi Bilge Kağan üslubu olduğu için diyebilir miyiz?
Ama karşısında... Bunda çarpı dediğim ciddi bir üslupla yazılan işte o nedir dersem. Nedir gençler?
Tony Cook. Tony Cook daha ciddi bir üslupla karşımıza çıkar. Konu Kut inancının gerektirdiği Türk milletine hesap verme bak seslenir.
Halka uyanık ol der seslenir. İşte bu yüzden de hitabet türüyle alakalı ilk örnek. Örnekler karşımıza burada çıkar.
Yazıtlarda konuşan Bilge Kağan'dır. O zaman Kül Tügin ve Bilge Kağan'ın üstü bunun neden aynı olduğunu gördük mü? Çünkü Bilge Kağan konuşuyor. Yazan yine hanedan üyesi Yolluk Tügin'dir.
Anlaştık mı? Bak, Tonikuk, Bilge Kağan ve Kül Tügin Orhun yazıtları olarak alınır. Ve bundan ilk bahseden bu Orhun yazıtlarından Çin yıllıklarında Tank Sülalesi tarihinde geçer.
İçinde siyaset dami özelliği gösteren metinler var. vardır devlet yönetim bilerek. Özellikle BGK'ında. Neden? Bak ilk siyaset dami demiyorum.
O Kutat Kubilik. Anadolu'da ilk ve ikinci de Ken Zükübera bildiğimiz gibi. Ama bak burada siyaset dami özelliği gösterir diyorum.
Ata sözü burada vardır. Yu burada vardır. Demek ki ata sözü ve Yu da burada ne yapar? Geçer.
Türkçe Öğretmeni'nin yuva abiyeti sormuşlardı arkadaşlar 2013-2014 bilmiyorum. İlk ata sözleri çoğunluklu İvan Lüka Türk işaretlemiş. Arkadaşlar nerede geçer arkadaşlar? arkadaşlar orun yazıtlarına geçer şöyle minik bir kıyaslama yapacak olursak bak bilge Kağan'la son yukukta bak bilge Kağan ve kültigin arkadaşlar birbirine çok benziyor tonik onlardan biraz daha farklı kıyasla kültigin ve bilge Kağan birer taştan oluşurken tonik tek başına iki taş o zaman orun yazıtları üstün matematik becerinizi kullanın bir bir daha iki iki daha toplam üç dört değil dört yazılıdır canlı heyecanlı bir üslubu var vardır. Kültigin ve Bilge Kağan.
Ama bunun nasıl bir üslubu vardır? Tonikuk ciddi bir üslubu vardır. Ve arkadaşlar daha sanatkarane yazılmıştır.
Kültigin ve Bilge Kağan. Bak. Kültigin ve Bilge Kağan aşağıdan yukarıya doğru yazılırken Tonikuk yukarıdan aşağıya. Kültigin ve Bilge Kağan böyle gidecek. Tonikuk böyle gelecek.
Tamam. Bak. Şura çok önemli.
Bak. Bilge Kağan ben yerine men der. Kültigin ile beraber konuşuyorlar. Ama Tunjukuk'ta ben geçer.
İşte bu bir şeyin kanıtı. Oğuz Türkçesi özelliklerinin görüldüğünü kanıtlayan bir unsurdur. Demek ki kök Türkçesinde Oğuz Türkçesi özellikleri karşımızda vardır.
Bilge kan ve kökçekinde... Batı yüzleri Çince iken Arkadaşlar burada Çince bir unsurdan bahsetmedik. Tamam mı? Geldik buraya. İhan-ı Nur yazıtı.
6 satırlık sunak taş üzerinden yazılan Moğolistan'daki bir yazıttır. Handigay yazıtı. Moğolistan'da Handigay dağına kayaya yazılan bir yazıttır. 4 satırdır. Namnan Doğru bu yazıt hakkında bilgi vermiştir.
Peki hocam. Şu an bunlar hakkında soru çözeceğiz. Hemen bizim soru bankamızı açıp pekiştirmek için soru çözün. Tamam soru çözeceğiz ama başka neyi bilelim en çok? Gençler.
Böyle... teker teker ince ayrıntılarına Kültügin, Bilge Kağan ve Tonyu Kungir'in diğerlerinin kısa kısa bilinecek yıldızlı yerlerini bilelim ve şunu çok iyi bilelim. Birinci köklüklerden hangisi kaldı Vukut? İkinci köklüklerden kalanlar.
Bakalım burada arkadaşlar. Gördüğümüz gibi bakın. Çoyr, Hoytutamir, Ongin, Kölüççor, Hölaskat, Tonyu Kuk, Kültügin, Bilge Kağan, İhan Uyur, Handigay.
Tamam mı? Biraz sonra... Bir sonraki videoda Uygurlardan kalma runik harfleri yazıtlara geçeceğiz.
Ve Kırgızlardan kaldığı tahmin edilen Yenise hakkında bilgi vereceğiz. Yani ilk önce bu sınıflandırmayı bilelim. Kimi, nereden, ne kaldığını bilelim.
Şunu artık biliyoruz değil mi? Uygurlarda da, mesela Peçeneklerde de, Bulgarlarda da, Kırgızlarda da runik harf yazıtlara karşımıza çıkabilir. Yani sadece runik harf bunlarda kullanmıştır diyemeyiz.
Anlaştık mı? O zaman bir sonraki videoda devam etmek üzere. Kendinize iyi bakın. Esen kalın.