Overview
Bu ders, dil bilgisi kampının ilk gününde ses bilgisi ve ses olaylarını sınav odaklı olarak temel örneklerle açıklamaktadır.
Ses Olayları Genel Bilgi
- Ses, harflerin ağızdan çıkan karşılığıdır; ses olayları harflerdeki değişimleri anlatır.
- Sınavlarda genellikle metin verilip hangi ses olayının olmadığı sorulur.
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi/Ses Yitimi)
- Bir sözcük yapım eki alırken veya birleşik sözcük oluşurken ünlü harf düşebilir.
- Örneğin: sararmak (sarı), beslemek (besi), karardı (kara).
- Yardımcı eylemler (etmek, olmak, kılmak, buyurmak) geldiğinde de ünlü düşmesi olabilir: devretmek (devir), kaybetmek (kayıp).
- İkinci hecede ünlü düşmesi: burnu (burun), fikri (fikir), karnı (karın).
- Ek fiil ve “ile”deki i'nin düşmesi de ünlü düşmesidir: seviyordu (seviyor idi), yengesiyle (yengesi ile).
- İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz: omuz omuza.
- Öğrenci (öğrenici) ve dilenci (dilenici) sözcüklerinde ünlü düşmesi var.
Ünlü Daralması
- Genellikle -yor eki ve olumsuzluk eki (-mA) ile görülür; a/e, ı/i/u/ü’ye daralır.
- Örneğin: bekliyor (beklemek), sızlıyor (sızlamak), konuşmuyor (konuşmak).
Ünlü Türemesi
- Kelimeye ek geldiğinde araya ek bir ünlü harf girer: biricik (bir), azıcık (az), gencecik (genç).
- Sırılsıklam, çırılçıplak kelimelerinde hem ünlü hem ünsüz türemesi olur.
Ünlü Değişimi
- "Bana" (ben), "sana" (sen) gibi kelimelerde kökte ünlü değişir.
Ünsüz Düşmesi (Ses Yitimi)
- Kelimenin kökündeki ünsüz harfin düşmesi: yumuşacık (yumuşak), sıcak (sıcacık), adaş (atdaş), adaşta d düşmüş.
Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi/Ünsüz Uyumu)
- Fıstıkçı şahap harflerinden sonra ek “çtk” ile başlıyorsa sertleşme olur: git-t-i, seç-kin.
Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
- Sert ünsüz (pçtk) ek alınca yumuşak ünsüze (bcdg) döner: kitap – kitabı, ortak – ortağı, harç – harcı.
Ünsüz Türemesi (İkizleşmesi)
- Kök ile ek arasında son ünsüzün iki tane olması: sırrı (sır), affetti (af), zannetti (zan).
Kaynaştırma Harfleri (Y-Ş-S-N)
- İki ünlü yan yana gelmesin diye araya y/ş/s/n gelir: masanın, Ayşe'nin, anlayacak.
Ulama
- Ünsüzle biten kelimeden sonra ünlüyle başlayan kelime gelirse ulama olur, araya noktalama gelmez: çam ağacının altında.
N-M Değişimi (Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi)
- B’den önce N varsa M olur: çember, çarşamba, tambur.
Key Terms & Definitions
- Ünlü Düşmesi — Ünlü harfin düşmesi; hece düşmesi ya da ses yitimi de denir.
- Ünlü Daralması — Geniş ünlünün dar ünlüye dönüşmesi.
- Ünlü Türemesi — Kelimede fazladan ünlü harf türemesi.
- Ünlü Değişimi — Kökteki ünlü harfin başka bir ünlüye dönüşmesi.
- Ünsüz Düşmesi — Kökteki ünsüz harfin düşmesi.
- Ünsüz Sertleşmesi — Fıstıkçı şahap harflerinden sonra çtk ile başlayan ek gelince ünsüzün sertleşmesi.
- Ünsüz Yumuşaması — pçtk harflerinin ek alınca bcdg’ye dönüşmesi.
- Ünsüz Türemesi — Aynı ünsüz harfin kök ile ek arasında iki defa yazılması.
- Kaynaştırma — İki ünlü arasına y/s/ş/n harfi getirilmesi.
- Ulama — Ünsüzle biten kelimenin ünlüyle başlayan kelimeyle birleşik okunması.
- N-M Değişimi — B’den önce gelen N harfinin M’ye dönüşmesi.
Action Items / Next Steps
- Her gün 100 ses bilgisi sorusu çöz.
- Videodaki örnekleri defterine kısaca not al.
- Büyük ve küçük ünlü uyumu için oynatma listesindeki ilgili videoyu izle (isteğe bağlı).