Gençler merhaba, mitoz mayoz bölünme konusuna giriyoruz. Bu iki konu aslında ÖSYM'nin en sevdiği konu. Hiç sektirmeden bir şekilde ya şekil sorusu soruyor ya bilgi sorusu soruyor.
Bilgi sorusu sorduğu zaman da hesaplama yaptırıyor. O zaman hocam kazanımlarımızı söyler misin? Mesela Milli Eğitim Bakanlığı'nın kitabına baktığım zaman temel farkları bilmemiz isteniyor.
Şekli tanımamız isteniyor ve özellikle bitki ve hayvanlar arasındaki farklardan bahsetmemiz isteniyor. Hadi gelin birlikte öğrenelim. Şimdi bizim bir takım kavramları önce yerine oturtmamız lazım.
Kardeş kromatit, homolog kromozom, eşlenmiş kromozom ya da homolog olmayan kromozom, sentrozom, sentriyol, sentromer. O yüzden birazcık böyle sakin giriyorum videoya. Diyorum ki bu gördüğünüz bir kromozom ama eşlenmiş kromozom. Nereden biliyorsun hocam? Çünkü kardeş kromatitler bir arada.
Bakın kardeş kromatitler bir arada. Buraya baktığımda şu düz sarı çizgiler bunlar i iplikleri. i iplikleri mikrotübüller tarafından üretilir. Eğer hayvan hücresi ise sentrozomu varsa sentrozomlar tarafından organize edilir. Peki başka bakın aşağıda böyle koyu mavi yerler var.
Bunlar kinetokor. Kinetokorlar işte i ipliklerinin bağlandığı yer. Bu yapılar değerli. Direkt bu şekli sorup. Eşleştirme bile yaptırabilir.
Peki böyle kardeş kromatitleri birer yurttan tam ortadaki merkez sentromer. Sentromerkez böyle kodlayın lütfen. Bakın sentrozom değil sentromer.
Yani ben diyorum ki işte sentromer bitkide ve hayvanda görülür ortaktır. Hemen öğrencim diyor ki ama hocam hani sentrozom yoktu. Ben sentrozom mu dedim.
Sentromer dedim tamam mı? Peki şimdi bu böyle bir kardeş kromatit görseli. Daha doğrusu kromozomun iki kardeş kromatitli görseli. Ben aslında şöyle bir ifade kullanıyorum.
Mesela diyelim ki ben iki an eşittir iki kromozomlu bir canlı olayım. Bunlardan bir tanesini annemden bir tanesini babamdan aldım ve bu kromozomlar aynı karakter üzerine etki eden kromozomlar. Dolayısıyla bunlar nedir bakın homolog kromozomlar. İşte ben eğer hücremi böleceksem hücrenin bölünmesinin daha doğrusu bölünmeye geçmeden interfaz evresinde eşlenme DNA'nın kendine eşlemesi söz konusu oluyor.
Ve dolayısıyla bu şekilde kardeş kromatitli hale geliyorlar. Yani aslında buradan buraya geçişte bir değişiklik olmadı. Sadece kendilerini kopyaladılar.
Yani ben şurada da saydığımda, şurada da saydığımda iki tane kromozom görüyorum. Ama nasıl hocam ya benim kafam karışıyor burada. Ben burada dört tane görüyorum. Hayır bak burada dört tane yok. Eğer kafan karışıyorsa sana öğrettiğim o basit tekniği kullan.
Sentromer say. Kaç tane sentromer varsa o kadar kromozom var. Tamam mı?
Bunu defalarca söyleyeceğim. Bak sentromer sayıyorum. Bir, iki.
İki tane kromozom. Buraya da bakıyorum. Bir, iki. İkisinin arasındaki fark ne peki?
Buradaki homolog kromozomlar, buradaki de eşlenmiş homolog kromozomlar. Tamam. Peki o zaman burası da hocam homolog kromozom.
Ama bak bunlar kardeş kromatit. Tamam. Şuraya yazabilirsiniz. Bu neymiş? Kardeş kromatit.
Bu da kardeş kromatit. Evet güzel. Şimdi normal şartlarda.
Bir de kardeş olmayan kromatit ifadesi geçecek mayozda. A ile B kardeş olmayan kromatit. Yani bunlar kardeş değil. Dolayısıyla hocam aslında kardeş eşlenmiş olanlar, kardeş olmayanlar da o homologların içerisinde. Yani bir tanesini annemden bir tanesini babamdan almıştım.
Tak eşledim. A, A, B, B oldu. Şimdi şu ikisi kardeş, şu ikisi kardeş.
Ama A ve B homolog kromozomlar. Neden? Çünkü birini anneden birini babadan almıştım.
Yani bunda göz geni varsa bunda göz geni var, deri geni varsa deri geni var, saç geni varsa saç geni var vs. vs. Tamam? Yani aleller aynı olacak. Peki güzel. Bir de şöyle bir matematiksel hesap hatırlayalım ya da en azından kim nedir onlardan bahsetmiş olalım.
Ben size haploid kromozom dediğim zaman n kromozomdu, diploid kromozom dediğim zaman 2n'di, triploid dediğim zaman 3n kromozomluydu. 2n eşittir, 46 kromozomludur insan, 44 artı xx. Kadın 44 artı X'ye erkekti.
44'ler otozomdu. Otozom vücutla alakalı. X, X, X'ye gonozomdu. Bu da eşe ile alakalı.
Ama dikkat! Eşe ile alakalı diye hiç mi vücutla alakalı gen içermez? Saçmalama hocam. Bir kere X kromozom üzerinde ki sana kalıtımda öğreteceğim bir konu sonra. Ne vardı?
Hemofili, renk körlüğü, bozuk dentin, distrofin ya da Y kromozom üzerinde de bir sürü bu tarz vücudumuzu ilgilendiren genler vardı. Peki. Şimdi bundan da bahsettik.
Gelelim temel kurala. Biz bölünmeyi öğretiyoruz ama hücrenin neden bölündüğünü söylememiz gerekiyor. Hani hatırlar mısınız çekirdeğin kontrol mekanizmasında ben size şunu söylemiştim.
Demiştim ki normalde bir matematiksel oran var. R kare bölü R küp ama dikkat et. R küp bölü R kare şeklinde de yazabilirler.
Uyanık ol. R kare bölü R küp yani yüzey bölü hacim oranının azalması. R küp bölü R kare derse ne diyeceksiniz?
Artması. Çünkü burası küp burası kare şeklinde artıyor. Burada matematiksel olarak pi'de daha fazla artacağından dolayı bu sayı küçülüyor.
O zaman re kare bölü re küp yani yüzey bölü hacim oranı azaldığında. Bu ne demekti? Onu da hatırlayalım.
Hocam benim hacmim artıyor ama zarım hacmimi karşılayacak kadar artmıyor. Zarın yüzey alanı hücrenin ihtiyacını karşılayamayacak duruma geldiğinde hücreler arası iletişim bozuluyor, madde alışverişleri aksıyor. E bir de senin şöyle bir hücren vardı.
Sen gittin şöyle bir hücre oldun. Çekirdeğin hakimiyeti azalıyor. Dolayısıyla çekirdek kontrolünün aksaması durumunda çekirdekten bölünme sinyali geliyor.
Eğer ben bölünme sinyali gelmeden şu hacmi artmış hücreyi küçültürsem ne oluyordu? Bölünme sinyali oluşmuyordu. Ama bölünme sinyali bir kez bile verildiğinde sen istediğin kadar küçült o hücre bölünüyordu. Tamam? Güzel.
Şimdi geçtim bu tarafa. Hücre döngüsünün mantığında ne var? Ben bir kere bunun üzerinde çok duruyordum. Eski öğrencilerim beni bilir. 10. sınıfı, 11. sınıfı bir şekilde tekrar eden, dinleyen.
Bakın mitoz ifadesi size ortaokulda bölünme olarak öğretildi. Ama mitoz adı her ne kadar mitoz bölünmediği hala alışkanlık olarak söylense de aslında lütfen şöyle ekranı büyüteyim. Lütfen şurada mitoz olan yere bakın.
Mitoz olan yer bakın burası. Yani profaz, metafaz, anafaz ve telofazın olduğu yer. Yani dolayısıyla mitoz dediğimiz şey aslında karyokinezdir. Yani çekirdek bölünmesi. O yüzden hocam ne diyorsun şimdi sen?
Ben şunu söylüyorum. Diyorum ki hücrenin bir döngüsü var tamam mı? Hücrenin döngüsü interfaz artı mitotik evre. Bakın büyük M harfini görüyor musunuz şu ortada? Mitotik evre.
Ve bu mitotik evre kendi içerisinde ikiye ayrılıyor. Mitoz ve sitokinez. Mitoz aslında ne demek? Çekirdek bölünmesi.
Yani karyokinez demek. Hatta onu da yazalım. Çekirdek bölünmesi. Sitokinez ne demek?
Sitoplazma bölünmesi. O zaman birisi bana gelip şöyle bir cümle kursa dese ki mitoz sırasında DNA eşlenir. Hayır abicim. İnterfazda DNA eşlenir.
Mitoz sırasında çekirdek bölünür. Profaz, metafaz, anafaz, telifaz. Çünkü bana mitoz diyerek aslında döngünün içerisinden bir yer kastetmiş olur.
oluyor. Mitoz bölünme demiyor. Mitoz bölünme evrelerinin tamamı düşünüldüğünde şeklinde konuşmuyor. Mitoz diye cümleye giriyor. Anlaştık mı?
Buna artık dikkat ediyorlar. Okul kitaplarında da özellikle soru bankalarında da bu tarz cümleler var. Tamam mı? Soru yazdım bununla ilgili merak etmeyin.
Şimdi hocam burada aslında interfaz evresiyle alakalı işte G1, S, G2 muhabbeti var ya biz bir de onunla ilgili şuralara güzel küçük birer cümle yazalım. G1, S, G2. Burada aslında hücrenin yaşamasından bahsediyoruz.
Mesela insanlar diyor ki işte interfaz evresi hazırlık evresidir. Ya hazırlık ne hazırlığı? İnterfaz bildiğiniz hücrenin yaşadığı evredir.
Bu evrede hücre yaşıyor, büyüyor değil mi? Bir sürü şey üretiyor, tüketiyor. Dolayısıyla biz bu mantıkla yola çıkarak diyeceğiz ki interfaz evresinin G1 evresinde hücre madem yaşıyor e burada ne oluyordur? Protein sentezi oluyordur değil mi? Organel sayısı artıyordur.
Ya da işte ATP üretilip tüketiliyordur. Dolayısıyla aslında hücre yaşamsal faaliyetleri için gereken şeyleri yapıyordur. Peki S evresinde ne yapıyor hocam? S tabii ki tüm bunları yapmaya devam ederken bir yandan da S, sentezin S'i olsun DNA'sını eşliyor. Yani burada replikasyon yapıyor arkadaşlar.
Hocam G2'ye de bak o zaman. G2 evresi de zaten hücrenin yaşamaya devam ettiği evre olduğuna göre interfazın içerisinde. O zaman aynı yukarıda yazdığım gibi yine protein sentezi, yine organel sayısını arttırma, yine ATP üretme tüketme vesaire gibi aslında yaşamsal faaliyetlerle ilgili bir şeyler yapıyor.
Şimdi bir de bazen bazı kaynaklar G0'dan bahseder. G0 hani hala tartışma konusu aslında moleküler büyücü kitaplarında ben böyle baktığımda şöyle basit bir cümle kuruyorlar. Diyorlar ki G0 evresi...
Hani böyle döngüden çıkmak isteyen hücrelerin bulunduğu evredir. Yani mesela bölünemeyen ya da zorunlu kalmadıkça bölünmeyen hücrelerin döngüden çıkmasıdır. Kim bunlar? İşte karaciğer gibi, olgun sinir hücresi gibi hücreler döngüden çıkarlar. Tamam mı?
Tabi mesela karaciğer ciddi bir şekilde arızalandığında, rahatsızlandığında, hastalandığında kendisini onarma kapasitesi olan bir organımızdır. Lütfen unutmayın tamam mı? Peki siz buraları zaten daha güzel yazıyorsunuz.
Şimdi mitoz bölünmenin özellikleri. Mitoz bölünme genel bölünmeden bahsediyorum. Benim için en değerli cümlelerden bir tanesi aslında ne biliyor musunuz? Şurada bakın ne yazmışım.
Mitozun görüldüğü hücrelerin kromozom sayısı. Bir kere mitoz size inat etmez. n, 2n, 3n, 2n artı 1, 2n eksi 1. Neyse.
Her türlü kromozom sayısında mitoz bölünme gerçekleşir. Yani buradan şu çıkıyor. Hani mayozda şöyle bir kural vereceğim.
Diyeceğim ki hücre hem diploid olacak, yani 2n kromozomlu, hem de eşey ana hücresi olacak. Yani hem tipini söylüyorum size, hem de kromozom sayısını veriyorum. Ama mitoz garibim öyle değil. Ya ben diyor bölünme özelliği var mı kardeşim? Varsa kromozom sayısına bakmam.
Bölünüyorsa bölünsün de. Genellikle vücut hücrelerinde yenilenme ve büyüme amacıyla görülse de yani çok hücreli bir canlı düşünün kendinizi düşünün mitozu neden yaparsınız diye sorduklarında ya hocam işte bir yerim yaralanmıştır ya da bir yerim büyümek istiyordur hücre sayısını artırın. Ancak eğer birisi size bu kişi tek hücreli ise buradaki amaç nedir dediğinde ne diyeceksiniz?
Tek hücrelide amaç üreme oluyor. Ya da şuna lütfen dikkat edin bakın bu benim kırmızı çizgim burada. Üreme hücrelerinin oluşturulmasında da mitoz bölünme kullanılabilir. Size eşeysiz üreme de partenogenizde söyleyeceğim.
Tekrar orada belirteceğim. Diyeceğim ki erkek arılar en kromozomludur. Dolayısıyla erkek arı en kromozomlu iken üreme hücrelerini mayozla geliştirebilir mi? Oluşturabilir mi? Oluşturamaz.
Demek ki bazen en kromozomlu hücrelerde sen üreme hücresi yapmak için de bunu yaparsın. Mesela en kromozomlu erkek arı deyip Şuraya şöyle bir yıldız atıyorum. Dolayısıyla onlar spermlerini neyle meydana getirecekler?
Mitozla meydana getirecekler hocam. Demek ki mitozla gamet de oluşturulabiliyor. Mitozla büyüme de sağlanabiliyor.
Onarım da sağlanabiliyor. Hatta canlı tek hücre ise mitozla sayısını da arttırabiliyor. Yani üremiş de oluyor. Yani hem üreyebiliyor hem üreme hücresi oluşturabiliyor.
Güzel. Hep hep hep söyledim. Israrla söylüyorum.
Bakteriler ve arkelerde mitoz. Gözlenmez. Bak şimdi birazdan mitozla alakalı sana bir sürü evre söyleyeceğim. Çekirdek zarı çekirdekçik eriyerek kaybolacak.
Organeller eriyecek. İşte kromozomlar kromatinler işte kromozoma dönüşecek. Kromozom kardeş kromatitleri ayrılacak.
Ya bunlar hiçbiri bakteri de yok ki hocam. Yani bakteride ne var? DNA kendini eşliyor.
Sonra kenara çekiliyor. Hop hafif bir boğumlanma. İki tane hücre oluşuyor. Nerede mitoz bölünme? Yok öyle bir şey.
Bakterilerde, prokaryotlarda mitoz, mayoz, eşeğili üreme. Döllenme böyle şeyler yok hocam. Zibilyon kere söyledim bak artık buradan kaçmasın. Sorularda da çözüyoruz zaten.
Hücre artışı 2 üzeri n şeklindedir tamam. Yavru hücrelerin kromozom sayısı ve yapısı atayla aynı kabul edilir. Çünkü mantık kopyalama mantığıdır.
Mutasyon olmadığı sürece de genetik çeşitlik görülmesi beklenmez. Güzel şimdi ne yapalım? Hocam buradan hemen bir evrelere artık göz atalım.
Mesela interfaz evresi olarak ayırmışım. Bir de... Mitoz olarak karyokinez demişim. Şimdi aslında neydi olayımız?
Şöyle yukarı tekrar çık hocam. Lütfen tekrar çık. Şuradaki olaya bakın. Lütfen dikkat edin. Ne demişim ben?
İnterfaz tamam güzel. Bu yaşadığı evreydi. Sonra mitotik evre.
Mitotik evre kendi içerisinde mitoz ve stokinez olmak üzere ikiye ayrılıyor. Yani eğer kafan karışıyorsa. Kafan karışıyorsa. Buraya şöyle küçücük bir not.
Şöyle şuraya mitotik evre. Şurası A. Hop. Şurası da B.
Sitokines şeklinde de yazabilirsin. Tamam mı? Burada önemli olan senin mantığını anlamak. Şimdi hocam ben kurguyu neye göre yapayım? Kurguyu mayozla da rahat bir şekilde kıyas yapalım diye iki eniştir dört kromozomlu bir hücre için yapalım.
Tamam mı? Şimdi genelde iki eniştir iki kromozomlu hücre yapıyoruz ama ondan sonra bir yerde tam matematiksel ifadede hakim olamadığınızı gördüm. Şimdi ben diyelim ki 2N eşittir 4 kromozomlu ve DNA'sı X kadar olan bir canlıyım. Ve işte görüntüm şu şekilde. Bir tane de sentrozomum var böyle.
Hocam bak eğer interfaz evresini geçirdiğimi iddia ediyorsan o interfaz evresinde DNA işleneceği için DNA'sı 2X kadar olacak ama kromozom sayısı yine 4. Hocam burada bir de sentrozom işlendi. Şimdi yukarıda sentrozom işlenmesinden bahsetmedim. Neden? Çünkü sentrozom eşlenmesi interfazda bir süreçle meydana geliyor.
Yani G1 evresinin başında başlıyor, G2'nin sonunda bitiyor. Yani size sentrozom nerede eşlenir cevabını interfaz olarak sormak zorunda. Spesifik olarak bir yer...
Söylemez. Demek ki interfaz evresinde sentrozom da eşleniyor. Hocam burada DNA'nın iki katına çıkmasını görüyorum.
Ama nasıl oluyor da kromozom sayısı aynı kalıyor? Bak tekrar yukarı çıkıyorum. Benim için burası çok değerli.
Çok yavaş anlatıyorum o yüzden. Dikkat et lütfen. Homolog kromozomlar.
Bak 1, 2. Güzel. A ve B iki aynı işte iki kromozom. Burası da homolog kromozom eşlenmiş hali. A, B. Biz burada ne yapıyorduk? Kromozomları nasıl sayıyorduk?
sentromer sayıyordu. Bak sentromer sayısı değişti mi? Değişmedi.
Yani kardeş kromatitli kromozomlar da bir sayılır. Bunlar ayrıldığında da tek tek olduğunda bir sayılır. O yüzden birazdan anafaz evresinde diyeceğim ki kardeş kromatitler ayrıldığında hücrenin kromozom sayısı geçici olarak iki katına çıkar. Tamam mı?
Peki. Şimdi hocam çok zor burası değil. Sorularla pekiştireceğiz.
Zibilyon tane test koydum. Görmüşsünüzdür kitabı. Hocam ben şimdi Şuraya bakıyorum mesela 2N eşittir 4 kromozomlu, 2N eşittir 4 kromozomlu, DNA'sı X kadar olan bir hücreyi interfaz evresine soktum ve ne yapıyorum? Profaz evresine geçiyorum. Şimdi profaz evresinde çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur.
Şöyle çekirdek zarı, çekirdekçik eriyerek kaybolur. Endoplazmik etkulum gibi tek zarlı yapılar da eriyerek kaybolur. Bütün organeller kaybolur demeyin sakın. Çünkü mitokondriyi siz nereye kaybediyorsunuz? Ya da bitkisi kloroplasti onlar kaybolmaz.
Bütün organeller eriyerek kaybolur diye bir şey söyleyemezsiniz. Bizim kendi zarlarımızla yaptığımız yani hücre zarından farklılaşan organelleri ayak altından kaldırabiliriz sadece. Peki endoplazmik etikulum eridi.
O sırada iyi ipliklerini düzenlemeye başladı sentrozomlar. Ve şu şekilde kromatin iplik kısalıp kalınlaşarak kardeş kromatitli kromozomları göstermeye başladı. Hocam sentromer sayar mısın lütfen? Sentromer saydığım zaman hatta şöyle bir büyüteyim senin için. Bakın kaç kromozom var?
1, 2, 3, 4. Sentromer sayarak kromozom sayısını bulmayı lütfen alışkanlık haline getirin tamam mı? Peki. Şimdi 4 kromozomlu yapı.
Ben ne söylediysem aşağıda aynısı yazıyor. Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur. Sentrozomlar iyi ipliklerini düzenlerken bir yandan da kutuplara doğru hareket eder. Bakın birisi yukarı doğru birisi bu tarafa doğru gidiyor.
Kromatin iplik kısalıp kalınlaşıyor ve kardeş kromatitli yapılar oluşuyor. Endoplazmik etkulum gibi yapılar da eriyor. Güzel.
Şimdi profaz bu. Geldim metafaza. Metafaz evresinde şu dört tane kromozomu yan yana çiziyorum.
Metafaz evresinde kromozomlar ekvator düzleminde yan yana dizilirler. Ve bakın çok değerli bir cümle var burada. Kromozomların en belirgin olduğu evre metafaz evresidir. Kromozomların en belirgin olduğu evre.
Nerede kullanıyorum ben? Genetik çalışmalarda bir annenin amniyon sıvısından bebeğe ait hücreleri aldığımda o hücreleri metafaz evresinde durduracak kimyasallarla buluşturuyorum ve metafaz evresinde kromozom sayısını düzgün bir şekilde sayabiliyorum. Anlaştık mı? O zaman kromozomların en belirgin olduğu evre Metafaz evresidir. Güzel.
Yan yana ekvator düzleminde dizdik. Hocam tekrar sayalım mı kromozom sayısını? Sentromer say. 1, 2, 3, 4 kromozom.
Harika. Anafaz evresine geliyorum şimdi. Anafaz evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır ama şuraya dikkat edin.
Ben şuraya fazladan hiç öyle kromozomlara tutunmayan bazı iyi iplikleri çizdim. Neden acaba? İşte onun nedeni şurada. Biz diyoruz ki kardeş kromatitler şöyle birbirinden ayrılırken ki sentromer yarılması diyor bazı kaynaklar tamam mı?
Şurayı böyle büyük çizdim. Şurayı küçülteyim sığsın. Evet şöyle yaptık mı tamam.
Hocam bak burada işte iyi ipliklerini tuttur böyle kromozomlara güzel tutturduk. Şöyle burada serbest kalan şeyler var. Bu serbest kalanı bir ara bir tane denemede sormuşlar.
Demişler ki... Bütün iplikleri kromozomlara tutunmaz. Kromatiklere tutunmaz.
Bazıları serbest kalır. Neden? Bunlar motor proteinlerdir aslında arkadaşlar.
Bunlar yüzey gerilimini arttırıp, yüzey gerilimini arttırıp, ne yapıyorlar? Boğumlanmayı başlatıyorlar hayvan hücresinde. Boğumlanmayı başlatır.
Tamam. Hocam bu detay mı? Aslında bazı kaynaklar buna önem veriyor ama map'te daha örnek sorusunu görmedim.
Belki sene içerisinde çıkar mı kar ben zaten onları da takip ediyorum. Size her türlü haberdar ederim. Siz yine de ya bu serbest kalanları şekil olsun diye mi çiziyorlar diye düşünmeyin. En azından onların da boğumlanmada şöyle şu şekilde bakın.
Boğumlanmada da görev aldığını bilin. Şimdi ben dersin başında demiştim ki. Şu bir kromozom, bu bir kromozom.
Annemden babamdan gelmiş homolog kromozom. Bunlar eşlendiğinde kardeş kromatitli homolog kromozomlar oluyor. Yani ben bunları da bir kabul ediyorum. Şunları da bir kabul ediyorum. Neden?
Çünkü olayım sentromer saymak. Bir sentromer, bir sentromer iki. Bir sentromer, bir sentromer iki. Ama diyorum bu kardeş kromatitler, eşlenmiş kardeş kromatitler birbirinden ayrıldığında otomatik olarak bir, iki, üç, dört.
Bakın dört tane sentromer saydım. Yani... Hocam sen diyorsun ki kromozom sayısını anlayabilmemiz için sentromer sayalım.
Saydığımda bakın yukarıda 4, aşağıda 4 tane oluyor. O yüzden şöyle yarı bilimsel bir cümle çıkıyor ortaya. Kromozom sayısının geçici olarak iki katına çıktığı kabul edilir. Yani aslında şöyle bir soru var.
Mesela diyor ki hangi evredeki kromozom sayısı birbirine eşittir tarzında. İşte metafazla profaz birbirine eşittir. Ama gidip de metafazla siz... Ana fazı bu şekilde birbirine eşit tutamazsınız mitozda.
Neden? Bakın mitozda metafaz evresine baktığımda kaç sentromer vardı burada? 4 tane sentromer vardı ama burada hocam kaç tane sentromer var? Gelsin bakalım 8 tane sentromer var. Geçici olarak bu şekilde iki katına çıkmış oluyor.
Peki matematiksel sorularda ve checkpointte bundan tekrar bahsedeceğim merak etmeyin. Şimdi telefaz evresinde ne olacak? Çekirdek zarı ve çekirdekçik tekrar... görünür hale gelecek. Şöyle ve kromatin iplikler oluşacak.
Kromatitler kromatin ipliğe dönüşecek. İplikleri kaybolacak. Şöyle sentrozomlar göründü. Hocam bir de o kaybolan endoplazmik etikulum tekrar yapılmaya başlanacak. Yani aslında teorik olarak profazın ben tersinden bahsetmiş oldum.
Tamam. Peki. Hocam sitokinez var. Sitokinez öncesinde hayvan hücrelerinde boğumlanma fark edilir durumdadır.
Ama mesela biz bitki hücrelerinden bahsedeceğiz. Bitki hücrelerin sitokinezinde boğumlanma olmayacak. Ama ben bunu zaten Golgi'de size öğrettim.
Bitki hücrelerinde hücre duvarı selloz yapı esnek olmadığı için orada Golgi tarafından ara lamel, orta plak oluşturulur. Şimdi ben sitokinezde bakın sitokinezle iki tane hücre meydana getirdim. Önce şu bölünmeyi bu hayvan hücresi için bölünmeyi tamamlayalım lütfen. Şöyle endoplazmik etkulumda. Şu şekilde çizmiş olalım.
Ne oldu? DNA miktarı X kadar 2 eniştir 4 kromozomlu. DNA miktarı X kadar 2 eniştir 4 kromozomlu hücre oldu.
Tamam. Güzel. Hayvan hücrelerinde çevreden merkeze doğru.
Bakın çevreden merkeze doğru. Bitki hücrelerinde ise merkezden çevreye doğru. Hocam bu detay mı? Ya işte boğumla.
Boğumladığın zaman çevreden merkeze doğru oluyor. Burada da şöyle şuradan başlıyor golgi, aralamel plak oluşturmayı, oralara salgı yapıyor. Sonra tak diye böyle iki tane hücre oluşuyor.
Burada boğumlanma mikroflamentler aracılığıyla sağlanırken aralamelin golgi tarafından sağlandığını söylediğinde belirtelim. Yani birinde aktif bir şekilde hücre iskelet elemanı görev alıyor. Öbüründe ise aktif bir şekilde bir organel görev alıyor. Tamam.
Peki. Şöyle bir zamanımı kontrol ettim. Evet gayet güzel. Checkpoint'imizi uzun uzun yapabileceğiz.
Şimdi tabii kontrol basamağı diye bir şey var. Her şey yolunda gitti mi? Eğer ben kontrolü kaybedersem çünkü kontrolsüz hücre bölünmeleri aslında bizi kansere doğru götürüyor.
Dolayısıyla benim bir mekanizmam olması lazım. Genler kafasına göre hareket etmiyor olması lazım. Birilerinin bir şeyi kontrol ediyor olması lazım. İşte bizim kontrol basamaklarımız var. Temelde biz size 3 tane kontrol basamağı öğretiyoruz.
Bunlardan bir tanesi G1, diğeri G2, bir diğeri de M evresi. Şimdi burada ne yapıyoruz? Aslında hiç öyle bilmediğiniz bir şey söylemeyeceğim. Burada G1 evresinde yani şu evrede biz şunu söylüyoruz.
Diyoruz ki burada hücre yeterli büyüklüğe ulaştı mı? Bakın hücre yeterli büyüklüğe ulaştı mı? Çünkü büyüme faktörleri var. O büyüme faktörleri belli bir miktarda üretilmezse hücre istese de bölünemez.
Ki biz onlara arkadaşlar siklin ve siklin bağımlı kinaz enzimleri diyoruz tamam. Siklin bağımlı kinaz enzimi cycle kelimesinden geçiyor. Cycle Dependent Kinase CDK Proteinleri. Hani ilgili arkadaşlarımıza en azından bunu söyleyelim. Şimdi G2 evresi, G1 evresi ve M evresi dedik.
G1 evresinde şöyle DNA kontrolü yapılır mı hocam? DNA kontrolü yapılabilir. DNA'da herhangi bir problem var mı diye. Ama G2 evresinde de şöyle bir şey yapılıyor. DNA doğru eşlenmiş mi?
Bunun kontrolü yapılıyor. Çünkü bakın G2'ye önünde ne var? S evresi var. S neydi? Sentez.
Sentez DNA'nın iki katına çıktığı replikasyonun yapıldığı yerde. Dolayısıyla belki orada bir hata oldu. Ve biz burada bir hata olduğunu fark ediyorsak. Bunun ileri gitmesini durduruyoruz.
Bu şekilde bir fren mekanizmamız var. İşte o fren mekanizması bozulduğu zaman o hücrenin kontrolü elden çıktığı zaman maalesef kanser denilen olay oluyor. Peki M evresi nedir hocam?
M evresi buradaki aslında mitotik evreyi ifade eder ama aklınızda bulunsun. Spesifik olarak bir şey sorarlarsa metafaz gelsin aklınıza. Metafaz evresinde kromozomların tamamı bakın kromozomların tamamı İyi ipliklerine tutunmuş mu? İyi ipliklerine tutunmuş mu? Neden bu önemli?
Çünkü eğer bir tanesi bile tutunmamışsa bir yere az bir yere fazla kromozom gidebilir. Bakın şöyle hayal edin. Şurada mesela hiç iyi ipliği yok.
O zaman bu bir çekecek tek taraflı. İki tane oraya gidecek. Değil mi?
Bu bir tane çekti yukarı. Şu da bir tane aşağı çekti. Ve bu bölünme sonucunda bir yerde işte iki en artı bir diğer yerde de iki en eksi bir kromozom yapısı meydana gelmiş olacak. E biz buna ayrılmama diyoruz ama ayrılmama müfredattan spesifik olarak kaldırıldı arkadaşlar.
Yani özellikle mesela ayrılmama diye bir konumuz yok. Peki tekrar söyleyelim siklin siklin bağımlı kinaz denilen kelimeleri duyduğunuz zaman bunun döngünün içerisinde bölünme ile alakalı proteinler olduğunu bilin ürkmeyin tamam mı? Hani bunu bize bir paragraf olarak verip yorum sorusu yaptırabilir mi?
Mümkün neden olmasın? E kanser oluşumundan da bahsetmiş okul kitabı biz de bahsetmesek olmaz. Hücre döngüsünün kontrol noktalarının etkinliği azalıyor ya da kayboluyor. Şimdi ben diyorum ki burada G1'de, G2'de ve M noktalarında bir hata görürsem dur sinyali, görmezsem devam et sinyali yapıyorum. Ama bu sinyalizasyon mekanizması bozulduğunda işte sonuçta hatalı kararlar vermeye başlıyorum.
O zaman da hücre kontrolsüz çoğalıyor. Çünkü dur sinyali oluşturamayan hücre bulunduğu dokuda kitleler oluşturur ve kitleler neden zarar verir? Kitleler var olan sağlıklı dokuların iş yapmasını engeller. Ya da Allah korusun mesela beyin içerisinde, kafatasının içerisinde bir kitle olduğunu düşünün. O hani iyi huylu bir kitle bile olsa hani hep öyle bir şey diyor ya iyi huylu kötü huylu.
Onun da mantığını söyleyeceğim. İyi huylu bile olsa sonuçta kapalı bir mekanizma, kapalı bir sistemde gelişen bir doku var. Ne yapacak? Beyine baskı yapacak ve o beyine baskı maalesef patolojik bir şeyle sonuçlanacak. Doku kendi işlevini yerine getirmedi dedik.
Evet hocam. Doku... Bakın kontrolsüz çoğalan hücrelerin kitleleri tümörleri meydana getiriyor.
Tümörler de iyi huylu kötü huylu mantığı şuradan çıkıyor. Zaten aslında bir sürü mantık var ama ben en azından temel bir tanesini söyleyeyim. Eğer bir dokunun içerisindeki tümör kendi dokusundan başka bir yere gitmiyorsa iyi huylu ama metastaz yapıyorsa kötü huylu oluyor. Yani metastaz nedir bundan da bahsetmişler.
Metastaz etrafa yayılması. Yani lenf ve kanla lenf ya da kan dolaşımıyla O kanserli hücrelerin başka dokulara gitmesidir. İşte esas kanser mantığı budur. Yani tümör ve kanser temelde birebir aynı şeyler değildir. Tamam mı?
Yani her duyduğunuz tümörü kanser olarak nitelendirmeyeceksiniz. Peki. Şey var mesela.
Şöyle bir kelime kullandığını gördüm bir kaynağın. İşte benin, benin ve malin. Benin iyi huylu, malin kötü huylu demek.
Hocam bu... Kontrol mekanizmaları nasıl kayboluyor? Bir takım mutasyonlar sonucunda kayboluyor.
Mutasyona neden olan faktörlerle ilgili çok fazla bilgi vermişler. Özellikle burada insanların gözden kaçırdığı bir şeyden bahsetmek istiyorum. Virüsler.
Virüsler en önemli mutajenlerdir. Adam hücrenin içerisine giriyor ve DNA'dan parça koparabiliyor. Ya da kendi DNA'sını başka bir hücrenin DNA'sıyla mesela kendi DNA'mızla birleştirebiliyor.
Bu DNA'nın kabul ettiği bir şey değil ve bir anda bir mutasyon oluşmuş oluyor. Sonuçta burada hiç olmaması gereken bir gen geliyor. Çünkü mutasyon illaki bir genin kopması değildir. İlgisiz bir gen oluşması ya da eklenmesi de mutasyondur. Tamam.
Mutasyon DNA'nın üzerinde sayısal ya da yapısal meydana gelen yapısal değişikliklerdir. Unutmayalım. Ama hocam kimyasal maddeler, x ışınları vs. de mutasyona neden olduğu gibi mutasyonlar bazen kendiliğinden de meydana gelebiliyor. Eskiden anlatıyordum mesela insersyon, duplikasyon, translokasyon gibi bir sürü olay var.
Mesela DNA bir anda ne oluyor? Kendi içerisinde gen bölgesi dönebiliyor. İnsersyon oluyor gibi. Ya da translokasyon hiç olmaması gereken bir parça gidiyor başka bir kromozomun üzerine yapışabiliyor. Maalesef böyle de bir takım durumumuz var.
Bakın bu petri kabı içerisinde normal hücreler bu ise tümörlü doku. Neden? Bakın tümör hücreleri artmaya devam etmiş arkadaşlar. Normalde dur sinyali gelir petri kabında bu deneyler yapılır.
Bir hücre böyle kenarlara çarptığı zaman kenarlara çarptığında ya da birbirine çarptığında bir dur sinyali elde eder. Ancak maalesef tümörlerde tümör dokularında dur sinyali dur mekanizması oluşmadığı için böyle kitleler üst üste yığınlar haline gelir. Ve bu da var olan dokunun çalışmasını engeller. Evet burada ben temel mantığı size anlattım.
Şimdi ne yapalım? Bir checkpoint yapalım. Şimdi hocam neyden bahsettin sen? Mitoz bölünmeden bahsettin ama en önemli vurguyu neye yaptın? Şuna yaptın.
Hücre döngüsünü interfaz ve mitotik evre olmak üzere ikiye ayırdın. Ve mitotik evreyi de kendi içerisinde mitoz ve sitokinez olarak belirttin. Şimdi mitoz ne demekmiş?
Mitoz aslında karyokinezmiş. Yani çekirdek bölünmesi. Profaz, metafaz, anafaz, telofaz burası mitozmuş. O zaman karyokinez sırasında DNA eşlenir mi?
Eşlenmez. Buna dikkat edeceksin mesela. Sitokinezde bitki ve hayvan ayrımı yaptın. Hayvanlarda boğumlanma dedin.
Boğumlanmada hücre iskelet elemanı var dedin. Ama bitkilerde aralamel oluşur. Aralamel oluşumu da golgiden kaynaklı dedin.
Şurada karyokinezden bahsederken... Profaz, metafaz, anafaz ve telofazın tek tek mantığından bahsettiğinde metafazda kromozomların en belirgin olduğunu, anafazda da kardeş kromatitlerin birbirinden ayrıldığı için kromozom sayısının geçici olarak iki katına çıktığını söyledin. Peki bu kromozom sayısını ben nasıl ele almalıydım?
Biri annemden biri babamdan gelmiş. Tamam bunlar homolog kromozomlar ama eğer ben bölüneceksem bunlar eşleniyordu. Eşlendiğinde A, A, B, B kardeş kromatitli homolog kromozomlar.
Az önce de iki kromozom vardı. Şimdi de iki kromozom var. Neden?
Çünkü ben seni ne öğrettim? Hocam sentromer saymayı öğrettin. Sentromer sayacağım. Kaç tane sentromer varsa o kadar kromozom var diyeceğim. Buna lütfen dikkat edelim.
Ve burada esasen ben bir kromozomun yapısına baktığım zaman. Şöyle şurayı temizleyeyim sizin için. Şimdi böyle bir kromozom yapısına bak.
Eşlenmiş bir kromozom olduğunu gördüm. Şurada bir sentromer bölgesi var. Şurada bir kinetokor var.
Şunlar i iplikleri. İ iplikleri kinetokorlara bağlanır. Şunlar da kardeş kromatit.
Bunlar benim temel bilgilerim hocam. Alfabem. Dolayısıyla en çok dikkat ettiğim şey sayısal ifadelerde buradan kaçtığı için arkadaşlar bunları özellikle vurguluyorum. Ve tekrar söyleyelim. Haploid ya da mono.
Ploid ifadesini gördüğünüz zaman bu en kromozomludur. Diploid ifadesini gördüğünüzde 2N. Triploid ifadesini gördüğünüzde 3N. Tamam bu böyle gider hocam tetraploid, pentaploid olarak. Ama ben bir de şunu hatırlattım size.
2N'iştir 44 artı XX ya da 44 artı XY şeklindedir insanın kromozom dizilimi. 44 otozomal kromozomlar olarak geçer. XY'de gonozomal kromozomlar olarak geçer.
Hocam gonozom evet cinsiyetle alakalıdır ama sadece cinsiyetle ilgili yapı değildir. Yapıları içermez. Aynı zamanda vücudu ilgilendiren genleri de içerir. Lütfen buna da dikkat edelim.
Peki hocam buna daha başka ne ekleyebiliriz? Mesela özellikle kontrol basamakları. Kontrol basamakları G1, G2 ve M evresinden oluşur.
G1 evresine baktığımız zaman kontrol basamaklarında özellikle mesela hücre yeterli büyüklüğe ulaşmış mı? Bölünme ile alakalı. Birtakım proteinler sentezlenmiş mi ona bakarım. G2 evresi öncesinde S evresi olduğu için DNA'nın iyi eşlenmiş olup olmadığını, hatalı eşlenmiş olup olmadığını kontrol ederim. Eğer bir hata yoksa devam et sinyali oluşacaktır.
M evresinde de kromozomların iyi ipliklerine düzgün bir şekilde tutunup tutunmadığına bakarım. Ama hocam bir de şöyle bir şey söylemiştim. Bazı iyi iplikleri kromozomlara tutunmaz serbest kalır.
Onun sebebi neydi? Onun sebebi de yüzey gerilimini arttırmak. Çünkü bunlar motor proteinlerdir, hareketli proteinlerdir.
Hatta yine meraklısı için söyleyeyim, kinezin ve dinein proteinleri var. Bunların sentezlenemediği bir sürü genetik hastalık var arkadaşlar. Tıbbi genetik derslerinde işlemek isteyen arkadaşlarımıza bırakıyorum orayı.
Evet, mitoz bölünmeyi bitirdik. Bunlar bizim bilmemiz gereken temel şeylerdi. Bugün böyle birazcık...
mola verin, ara verin, mitozla ilgili sorular çözmeye çalışın ama bütün testleri bitirmeye çalışmayın tamam mı? Yarınki derste mayozu da işleyeceğiz. O zaman taşlar tam anlamıyla yerine oturacak.
Evet yarına kadar görüşmek dileğiyle.