Noong unang panahon, noong hindi pa naiimbento ang dyaryo at libro, lahat ng kasaysayan at epiko, ipinapasa lamang sa pamamagitan ng awit, tula, kwento. Nato abiba lang malang gabo yung siyo, marap na nagasagakay kabunto kasabakabino Pero paano kung ang mga sinaunang kanlungan ng kasaysayan ay tuluyan ng tumanda, pumanaw? Sino ang magtutulay sa kahapon?
At ngayon... Mahigit dalawangpung taon na ang nakalilipas ng Akyatinko ang bulubundukin ng tapas sa pagitan ng kapis at iluilo. Ang aking pakay, ang mga binukot na minsang naging kanlungan ng mga epiko ng panay. Binukot ang tawag sa mga babaeng ibinubukod o itinatago ng kanilang mga magulang sa loob ng kanilang tahanan. Maganda, maputi ang balat, inaalagaan na parang prinsesa.
Hindi pwedeng lumabas at makita ng iba. Ni hindi pwedeng tumapak sa lupa at mga paa. Pero higit sa kanilang ganda, may mahalagang papel na ginagampana ng mga babaeng binukot.
Sa pamamagitan ng awit at sayaw, kapisado nila ang sugidanon o ang mga epiko at kasaysayan ng kanilang tribo. Sila ang daluyan ng kultura at kailangan nilang ituro ito sa susunod na henerasyon ng mga binukot. Pero nang mangyari ang World War II, marami raw binukot ang naging biktima ng mga Japon.
Pagpasok naman ang dekada 50, dumami ang mga eskwelahan sa probinsya. Imbis na gawing binukot, pinag-aral na ang mga batang babae. Matagal nang itinigil yung tradisyon o yung practice ng pagbibinukot kasi wala na rin mga pamilya na gustong ibukot yung kanilang mga anak. So kung meron mang binukot na nabubuhay pa ngayon, sila na lang yung mga dati pang binukot. tapos tumanda na sila.
At may isa raw dito sa barangay Datagan na apparently 80 plus years old na siya raw yung isa sa mga pinakamatandang buhay pa na binukot. Lola! Lola, kumusta po?
Sa edad na 88, si Lola Teresita ang isa sa mga nabubuhay pang dating binukot ng kapis at iluilo. Marami sa kanyang mga kasamang binukot noon na matay na. Kwento ni Lola Teresita, labing walong taon siyang binukot o itinago ng kanyang mga magulang.
Hindi pagpakita sa kwarto ko lang, sa duyan, sa kwarto ko lang. Tapos hindi pagpagwaan sa kuha ni ikaw. Parihas ka diyan, ate diyan, sa bawah yan hindi. Oo, diyan lang sa balay. Ako, kung magpagwa ako, nandat si nanay, initan ko.
Siya raw ang pinakamaganda noon sa kanila. Bukan ko mataka, ma'am, kanina at padayaw. Eh, gaedad palang ganit, takot pulo, luputan na loyang kanaka.
Hanggang akong daatlawas, 12 palang edad ko, daw draga daging dakin. Hindi na nabiyan sa'n da, gusto na na, mga sawa sa'n da, malisinsya kay tatay ko, kag nanay. Hindi mo na nanay kag si tatay, hindi tako makaano kakang asawa.
Ay bukuto na palang anang batay. Natapos ang kanyang pagiging binukod pagsapit ng kanyang ikalabing walong kaarawan, ipinakasal siya sa isang lalaking hindi niya kilala, kapalit ng baboy, alak at bigas. Ikwento niyo po sa akin ang kasali ninyo. Pero mag ano, hindi ka nakatubang dahil basi magsilid to silid, ginagamay pinuti akong daan. Hindi na hindi.
Ang nanay na tatay na amuligin hambal na mamalayag, kaya kaya kanday nanay sa tatay. Hindi na malayag. Hindi na nag-istorya dito na.
Kaya nga amuligin kasal naman. Ang pangayuan ka, baboy nga doon, bilog, isak-sakong bugas. Kaya pangasik nga doon. Nagkaroon sila ng tatlong anak at tulad ng dati, sa bahay lang siya na malagi. Ang problema, maagang namatay ang kanyang asawa at kailangan niyang buhayin ng mag-isa ang kanyang pamilya.
Paano kayo na buhay? E wala na ang imubana. Sino na nagaubra?
Lalo na ako kapag isa ko kag mga muntokos kampo. Kampo bala lang, tubo bala lang na hiramunan. Hindi, hindi ako pagbatunon.
Hindi ako kumaan mahiramun. Hindi ako kumaan ma tanom. Uli, uli itong binukot ninyo.
Kumbana, ako, dumaan ako mabubalik. Ang mabuhay mo, bata mo, pag masagutan mo, doon ay tanaw mo, inaanay mo, ubusak ka, darat, so sopir, ay amudar tayo makakuwarta ka. Ah, nagbulante ako, sopir, tagdwa kaing sagin ko, mga puso, tagisaksako, mga alugbati, mga talan.
Pati ang mga pilak at ginto na dati niyang palamuti sa katawan, isinanla para magkaroon ng puhunan. Yung coin ay nakasulat, Republika Mexicana. Parang luma na talaga tong ano. Mexican peso, 1901. Ito ay?
Nakayanla. 1886? Bakit? Saan nyo ito nakuha?
Sino nagbigay nito? Galing pa sa nanay ng nanay mo? So dati raw itong kanyang kwintas, mas marami pa raw itong mga...
coins. At saka meron pa rin daw siyang isang belt na punong-puno ng mga old coins. Pero, pero nung kinailangan daw ng pera ng kanilang pamilya, binenta raw nila.
Saan ninyo pinabaligya ang... Agong. Agong naman baligya. Yung baligya na nai... 10,000.
Namin niya para itaguyod ang mga anak. Bakit mo pinag-iskwela ang mga bata mo? Nagpaiskwela ko sa isang da para may mabawi kanakin na may akukara, may akukaiskwela.
Pila ha, kagini kanan ko. Tinaka, bisanwa. Ayun ako, pili ha, bawihan ko sa bata ko.
Hindi, ang muna ang nag-aaramsanda. Mula noon, wala na raw sumunod sa kanyang yapak bilang binukot. Paminsan-minsan, binabalikan ni Lola ang nakaraan at kung gaano siya kaganda noon.
Ang nanamihan, hindi ako mataas. Bukit bulan lang yan bayo ko, do pinggan lang dahil likod ko, parayas, matapan. Anong daw pinggan? Hindi tama kaputi.
Turo, hindi takit. Buntut. Bukit ako sa unang tama kaputi.
Doon, ano lang kaobad kaputi, hindi ako nanay pa. Pa-inimitan. Dito rin, doon malang, tignan, tanda.
Kod yun. Pati ang mga panghihinayang ng kahapon. Hindi, ano rin paabutuan ko ay, wala mo tayo pagpaiskwila ha?
Kung may mag-abot nga mga maaram, daw mumulang tayo ang kapanuro kung hindi ako maan masabat. Kung Tagalog ang balanda, kung inenglis. Hindi, paano ko na eh? Tulad ni Lola Teresita, maraming pamilya na rin ang tumigil sa tradisyon ng pagbibinukot.
Pero kung wala ng mga bagong binukot, paano na ang mga sinaunang awit, epiko at sayaw na pipipit ng mga sinaunang prinsesa? Sino ang magiging daluyan ng kasaysayan at kultura? Anak ng isa sa pinakahuling binukot si Federico Pedring Caballero.
Bagamat hindi siya babae, pinag-arala ni Tatay Pedring ang sugidanon o inaawit na epiko ng mga binukot. Para kahit pumanaw na ang mga huling binukot ng kanilang lugar, hindi na mamamatay ang kulturang kinagisnan. Makalipas ang dalawampung taon, buhay pa kaya ang pangarap niyang iyon? Sa aking pagbabalik sa isla ng Panay, hinanap ko ang mga matatandang binukot na nakilala ko noon. Nalaman kong marami pala sa kanila ang pumanaw na.
Mabalakid, maugling, sikulebo Nalaman ko rin ang mandilikhang si Federico Caballero ay pumanaw na rin. Hinanap ko ang kanyang asawa na minsan nagturo sa aking umawit at sumayaw. Ito na yung corona ko. Ito na yung corona ko. So yung mga nagsusunod daw nito, yung mga esensyal na mga babae, mga prinsesa nila.
Nanak! Halala! Hindi mo ako nakikilala? Nakikita niyo ba ako?
Malabo ang mata mo? Malabo niya. Oo? Ako ang nagbisita sa inyo ni Tate Pedring. Mahigit 90 years old na si Lola Lucia.
Mahina na siyang kumilos at magsalita. At halos hindi na niya natatandaan ang nakaraan. Natatandaan ko dito sa Kalinog, wala pang kalsada noon, tapos talagang very rough roads pa siya.
Pero may pinuntahan akong isang lugar, yung Balay Tulunan. Ito ang Balay Tulunan, isang maliit na eskwelahan sa taas ng bundok. Eskwelahang itinayo ng natitirang angkan ng mga binukot si Tata Pedring. Music Hinanap ko ang eskwelahan na itinayo noon ni Federico Caballero. Baka sakaling mahanap ko pa ang bakas ng nakaraan.
Nay! Kumusta po? Ito po ba yung balay tulunan?
Pero ito na lang. ang aking nadatnad. Dito ba tayo doon dati?
Dati, tapos mayroon dito ang maliit na kubo, ma'am. Oo, may kubo dito, tapos may silong, tapos may second floor. Pinaupunin nyo ako doon. Saan ang kubo?
Wala, nasira na, ma'am. Dito yung kubo. Dito po.
Wala na. Nasira ng bagyo. Nung ano, yung malakas na bagyo.
Ah, so wala na? Wala na. Eh dito?
Tapos ito, hinihingian ng papa ko noong duhay pa siya, ma'am. Pero nandito na ito dati. Oo, yung museum. Ay, oo, hindi.
Dito kami nag-aral ni Ai-Ai. Yung may blackboard. Tapos wala na, ma'am. Anong wala na?
Yung blackboard kasi doon sa baba. Doon nalang nang butira. Ay!
Nang hinayang ako sa aking nakita, tuluyan na nga bang pumanaw kasama ng mga huling prinsesa ang pinakaiingatan nilang awit, sayaw at kultura. Napawi ang aking lungkot nang makarinig ako ng mga inusenteng tinig. Yay! Thank you!
Salamat! At sa isang sunok, may nakita akong pamilyar na mukha. Ano ninyo si Tatay Pedring? Di ka patid ko mo.
Ay, hindi! Oo, siyang bunso. Younger brother. Younger brother ka?
Pero wala ka dito nung nagbibigay kami? Sa Manila. Sa Manila.
Sa Manila, pero kamukha mo? Kamukha mo talaga? I was in Manila since 2000 up to 2014. Pagkapitan, ten. Pagkapitan, lalala.
Tering-tay, mayro'y sa bukso, chingaling-chaling, chingaling-chaling Si Rodolfo ang nagtutuloy ngayon ng eskwelahang sinimulan ni Federico Caballero. Tulad ng kanyang mga kuya, naipasa rin sa kanya ang mga awit at sayaw ng kanyang binukot na ina. Sa duta, agos nukton, ating play muna.
Habang napatulog siya ng bunso namin kapatid, nagkakanta siya, nakikinig kami. Simpli matandaan namin gabi-gabi kinakanta niya eh. Simpli eh, hindi mo na makalimutan, ma-register na sa isip mo na yung something. Gabi-gabi yun ang naririnig mo? Oo, simpli wala namang radio, wala namang kurinti.
Simpli, diyan lang kayo focus. Tapos na-memorize mo na. Oo.
Simple ah. Aba! Oo. Bakta!
Okay. Nino-one! Si Rodolfo at ang kanyang asawa na ngayon ang nagpapatakbo sa School of Living Tradition sa Kalinong Iloilo.
Tuwing Sabado at Linggo, tinitipo nila ang mga bata sa kanilang tribo para ituro ang mga sinaunang awit, epiko at sayaw. Kung dati sa mga babaeng binukot lamang itinuturo ang mga sugidanon at katutubong tradisyon, ngayon, pati mga batang lalaki, tinuturoan na rin. Sa ganitong paraan, maraming magmamana ng katutubong kultura.
Binukot ka man o hindi, babae ka man o lalaki. It is our legacy to our great-great-grandmother. Minana namin, hindi pwede makalimutan namin.
Habang may hininga kami, kaya hindi ako nagtigil sa pagturo sa mga bata, kahit walang supporter, para masalhin ko sa kanila yung kalaman ko, na maalaala nila, ah ganito pala noon. Binanog ang tawag sa sayaw na ito, isang sayaw ng panliligaw na ginagaya ang kilos ng agila. Traditionally ginagawa siya sa ganitong tapag kasi dapat naririnig.
Yung kalanseng o yung tunog ng papag mismo. So minsan yung mga nanunood, kasama rin sila sa gumagawa ng musika. So makikita mo yung ginagawa ngayon ng bata. Talagang tina-top niya talaga yung papag para gumawa ng sound.
Kasama yun doon sa performance. Batang si Zuela Marie ang isa sa pinakamahusay sa pagsasayaw. Sa bawat pitik ng kanyang mga kamay at paa, sa sandaling panahon, pakiramdam ko na buhay muli ang mga binukot ng kahapon.
Doon ko na lamang binukot din pala ang lola ni Zuela. Hindi ko po siya naabutan kasi eh, nung napatay. Ah, namatay na siya ng maanga? Oo po.
Ah, hindi mo nakita ang lola mo na binukot? Hindi po. So bakit ka nag-aaral magsayaw ngayon dito?
Kasi gusto ko pong maging isang teacher na para hindi po mawala yung kultura namin. Katulad ng lola mo? Oo po. Si Zuela na nga ba ang magpapatuloy ng tradisyon at kaalaman ng mga sinaunang binukot?
Ba't kailangan mong matuto ng sayaw? Kasi gusto po namin makatuto din po ng ginagawa nila noon. Bakit importante na matuto ng ginagawa nila noon? Eh noon pa yun. Ayun, bakit kailangan?
Parang di po mawala yung aming kultura na magsayaw at mag-border at mag-basal. Alas 4 na ng hapon ang matapos ang mga bata sa kanilang pag-aaral. Pero kung ang mga binukot noon mananatili sa loob ng tahanan, si Nazuela, derecho sa palaruan.
Di tulad ni Lola Teresita na ikinulong sa loob ng maliit niyang mundo, ang mga patang ito malayang makapaglaro, malayang makapag-aral, Malayang pumili ng kanilang kinabukasan. Monday, Tuesday, Wednesday, and Friday po. Ayun po yung mag-dunay.
Pero kung Sabado na po, kailangan ko pa magturo na. Magturo ng alin? Ng mga panobok at mga pagbasal.
Ah, yung mga sayaw ninyo dito. Magtuturo ka. Okay.
Ang batang Sizuela ang patunay na posibleng itulay ang noon at ngayon. At hindi kailangang isakripisyo ang kulturang kinagisnan kapalit ng kinamukasan. Bakit importante na hindi mawala yung kultura ninyo? Kasi po hindi na po makikita namin yung kultura namin noon.
Ayaw nyo ba yung mga modern na sayaw? Ayaw po namin yun. Ayaw po yun.
Kultura yung malaki. Yung mas mahalaga. Oo.
Kultura ang mas mahalaga. Naupan nukaya, weee! Lin ka ang dun, di ka butun, kabukad yung dalga, ewel ka balada Nanumudang, datu, abibadang, malang gabuyong siyo Adap na lang at nakakay ka Ang mga sinaunang awin at sayaw, kwento at mga epiko. Pamanan ng ating mga ninundo. Tatak ng ating pagkatao.
Mabilis mang magbago ang panahon. Hindi dapat malimutan ang kahapon. Responsibilidad nating lahat ang pagpapahalaga sa kultura at kasaysayan.
Manaw man ang mga pinukot ng nakaraan, tayo. Pusibling maging daluyan ng kasaysayan. Ako po si Cara David, at ito po ang Eyewitness.
Maraming salamat sa pagtutok ninyo sa eyewitness, mga kapuso. Anong masasabi ninyo sa dokumentaryong ito? I-comment nyo na yan.
Tapos mag-subscribe na rin kayo sa GMA Public Affairs YouTube channel.