Ses Bilgisi - Büyük Ünlü Uyumu ve Diğer Ses Olayları

Yenilikler ve Dersin İşleyişi

• Kenarda hoca, sol tarafta ders akışı
• Hem dil bilgisi hem de AYT edebiyatı; kısa ve öz taktiklerle işlenecek

Ses Bilgisi

Büyük Ünlü Uyumu

• Kelimenin tüm ünlüleri kalın veya ince olmalı
• Örnek: "Gönderi" kelimesi "ö", "e" ve "i" içeriyor (tamamı ince)
• İstisnalar: Tek şekilli ekler (yor, k) ve bazı kelimelerin tarihi değişiklikler
  • Örnek: "anne" (eskiden "ana")
• Uyum aranmaz: birleşik sözcükler, yabancı kökenli sözcükler, tek heceli sözcükler
  • Türkçede ikinci hecede 'o' harfi olmaz (İlk hece hariç)
  • Örnek: Radyo, horoz, doktor (hepsi yabancı kökenli)

Ünlü Değişimi

• Kökte ünlü değişimi: E harfi A'ya çevrilir
  • Zamirler: "sen" -> "sana", "ben" -> "bana"

Ünlü Daralması

• Fiilin sonu "e/a" ile biter, "yor" eki alırsa "a/e" dar ünlülere dönüşür (ı/i/u/ü)
  • Örnek: "gözlemek" -> "gözlüyor"
  • İstisnalar: "demek, yemek, ne"

Ünlü Türemesi

• Tek heceli isimlere "cık/cik/cuk/cük" eki geldiğinde söyleyiş rahatlığı için ünlü eklenir
  • Örnek: "genç" -> "gencecik", "dar" -> "daracık"
  • Pekiştirme: "apaçık" (ünlü türemesi olabilir)

Ünlü Düşmesi

• Çekim veya yapım eki alırken ünlü düşmesi
  • Örnek: "gönül" -> "gönlüm", "yumurta" -> "yumurtladı"
• Birleşik sözcüklerde ünlü düşmesi: "kahvaltı", "pazartesi"

Ünsüz Sertleşmesi

• Kelime sonu "fıstıkçışahap" harfleriyle bitiyorsa, "c/d/g" ekleri alırken bu harfler "p/ç/t/k" harflerine dönüşür
  • Örnek: "git-di" -> "gitti", "atkı" -> "atkı"

Ünsüz Yumuşaması

• Kelime sonu "p/ç/t/k" ile bitip ünlü bir ek alınca harfler "b/c/d/g"'ye dönüşür
  • Örnek: "ağaç" -> "ağacı", "kitap" -> "kitabı"
  • Yumuşamaya aykırılık: "süt", "hukuk", "millet"

Ünsüz Türemesi

• Söyleyiş rahatlığı için fazladan harf eklenir
  • Örnek: "tıp" -> "tıbbı", "affetmek", "reddetmek"
• Yan yana gelen harfler türemez (sessiz, yıllık)

Ünsüz Düşmesi

• Söyleyiş kolaylığı için ünsüz düşer
  • Örnek: "yumuşak" -> "yumuşacık", "seyrek" -> "seyrelmek"

Ulama

• Kelime ünsüzle bitip, ünlüyle başlayan bir kelimeyle devam ederse
  • Örnek: "İlber Ortaylı"
  • Aynı satırda olmalı, araya noktalama işareti girmemeli

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

• "n" -> "m" değişimi (saklanmak, sümbül, çarşamba)
  • Özel isimlerde uygulanmaz (İstanbul)

Göçüşme

• Orta hece yer değiştirir
  • Örnek: "ekşi" -> "eşki", "yalnız"

Kaynaştırma

• Ekleme harfleri: y, ş, s, n
  • Örnek: "okumak" -> "okuyan", "anne-i" -> "anneyi", "alsa-n" -> "asan"