Kahapon, Ngayon at Bukas ni Aurelio Tolentino Isa sa mga namayagpag na dulang sarsuela ang Kahapon, Ngayon at Bukas na ginamit upang maipakita ang pagtutol at pagtuligsa sa pumuno ng mga Amerikano sa Pilipinas. Ipinalabas ang dulang ito sa Teatro Libertad sa Maynila noong Mayo 14, 1903. Nakatoon ang kwento nito Na mapagtugumpayan ni Inang Bayan o Pilipinas ang pagpapahirap ng mga dayuhan. Bukod kay Inang Bayan, ang mga tauhan sa dulang ito ay sumisimbolo sa mga taong naging biktima, kumalaban at kinalaban ang mga dayuhan at kapwa Pilipino.
Mga tauhan at ang sinasagisag nito, Inang Bayan, kumakatawan sa Pilipinas. Dilat na bulag? Kumakatawan sa Espanya, Bagong Sibol, Kumakatawan sa Amerika, Masunurin, Kumakatawan sa Babaeng Filipina, Tagailog, Kumakatawan sa Angkatagalugan, Matanglawin, Kumakatawan sa Gobyerno ng Kastila, Malay Nating, Kumakatawan sa Gobyerno ng Amerikano, Asal Hayop Kumakatawan sa taksil o mapaglilong Tagalog Dahong palay Kumakatawan sa taksil o mapaglilong Tagalog Haring bata Kumakatawan sa haring inchik Halimaw Kumakatawan sa praile o paring kastila Walang tutol Kumakatawan sa lalaking Filipino Makikita ang nagaganap na pagdiriwang para sa kanilang kalayaan Sa bakuran na puno ng halaman at sagingan, nakahanay sa kanan ang mga babae at sa kaliwa naman ang mga lalaki, habang nakataas ang kanilang mga kamay at tangan ang kopang ginto. Kabilang sa mga nakahanay sinaasal hayop o ang taksil o mapaglilong Tagalog, si Masunurin, ang babaeng Filipina, si Walang Tutol, ang lalaking Filipino at iba pang mga taong bayan. Lahat ay nagihiyawan, nagiinuman at nagsasayawan.
Anyong sabay-sabay nang iinumin ng lahat ang laman ng kanilang kopa nang biglang dumating sinainang bayan, ang Pilipinas at At taga-ilog, ang katagalugan, nagtaka at napatigil ang lahat sa kanilang pagdiriwang. Nagu-umapaw sa galit si inang bayan kahit sa nasaksiang kasiyahan na nagpapakita ng kanilang kawalang pakialam sa tunay nilang kalagayan. Sa kabila ng kanyang paghimotok na natiling silang bingi at bumalik sa kasiyahan, tuluyang nilimot ang masalimut nilang kahapon.
Labis pang nasaktan si Inang Bayan nang wala ni isa sa kanila ang handang pumanig sa kanya. Dahil dito, nagkaroon ng sagutan si na Inang Bayan at Asal Hayo. Ipinakita ni Inang Bayan sa lahat ang libingan ng kanilang mga ninuno at magulang upang maging paalala ng mga sakripisyo nito. Dito na pagtanto ni Tagailog ang kanilang kamalian at nagbalak magkaroon ng digmaan laban kay Haring Bata. o ang Haring Inchik.
Si Asal Hayop, nananatiling taksil at bulag sa kayamanan, ay nagtungo kay Haring Bata upang isiwalat na naghahangad ang kanyang mga kasama na mabawi ang kanilang kalayaan. Pumayag si Asal Hayop na maging matat-tainga sa gagawing digmaan kapalit ng salapi at mataas na posisyong ipinangako sa kanya ni Haring Bata. Bago sila maghiwalay, Tinanggap ni Asal Hayop ang tsapa ng tanso na kanyang ipakikita sa taliba upang makapasok sa tahanan ni Haring Bata.
Kaagad na hinanap ni Asal Hayop si Tagailog at nanataniyang nagpupulong si Natagailog, walang tutol, masunurin, mga kababaihan at mga sandatahang lalaki. Matapos makuha ang mga detali ng plano sa paghihimagsit, nagpaalam siyang uuwi muna at kagyat ding babalik. Subalit ang katotohanan ay ipagbibigay alam na niya ang plano kay Haring Bata.
Akmana siyang aalis nang dumating si Inang Bayan at pinigilan siyang makaalis. Ikinagulat ng lahat ang isiniwalat ni Inang Bayan sa kataksilang ginawa ni Asal Hayop. Hindi matanggap ni Tagailog ang kalapastangan ng ginawa ni Asal Hayop, kaya iniutos niyang patayin ito. Nagpatuloy ang paghimagsik at paghahangad ng kalayaan, kaya sa huli ay napatay ni Tagailog si Haring Bata. Naging matagumpay ang bunga ng kanilang ipinaglalaban.
Subalit ang kasiyahan ito ay kagyatding na pawi. Nang dumating si Nadilat na Bulag o ang Espanya, Matanglawin o ang gobyerno ng Kastila at si Halimaw o ang Praire o paring Espanyol, nagpakilala silang mga kaibigan at hindi kaaway, bagkus ay kanilang tagapagligtas. Sa pagkakataong ito, nagkaroon ng kasunduan sa pagitan ni Nataga Ilog at Dilat na Bulag.
na ipagtatanggol ang bayan sa lahat ng ligalig at pagkakaalipin. Nakipagkaibigan si Dilat na Bulag, Kinainang Bayan at Pagailog at sila ay nagsandugo. Sa ikalawang bahagi ng dula, makikita na nakaluhod at iniaalay ang kayamanan nilang lahat sa harap ni Dilat na Bulag, Matanglawin at Halimaw.
Samantalang si Inang Bayan ay nangungusap sa tatlong dayuhan. Nabilang kanilang mga puon ay humiling na pangalagaan ang kanyang nasasakupan. Si Tagailog sa kabilang dako ay mapapansing hindi nasisiyahan sa kanyang nakikita na ginagawang pagsamba ng kanyang mga kasama sa tatlong dayuhan.
Kaya nang hanapan siya ng alay ni Dahong Palay o ang taksil o mapaglilong Tagalog, ay sinabi ni Tagailog ang mga katagang, Ako? Ayan! Kasabay ang paghagis ng kanyang hawak, hindi kinalugod ng tatlong dayuhan ang inasal ni Tagailog at kanilang naibolalas ang katagang palamara o taksil.
Ginatunga ni Dahong Palay na marapat na si Tagailog ay parusahan at huwag patawarin dahil sa kanyang inasal. Kaya naman si Matanglawin ay tumindig na galit na galit at kinaladkad si Tagailog upang mabilanggo. Pagkatapos ay pinaalis na ang lahat ng naroon.
Sa pag-alis ng lahat, sadyang nagpaiwan ang taksil na si Dahong Palay. Ipinabatid niya kay Dilat na Bulag na madalas si Tagailog ay hindi lumuluhod sa kanyang harapan at may masamang nais. Madalas daw niyang masumpungan na magkabulungan ng dalawa kung kaya dapat na si inang bayan ay makulong din.
Inais pa ni Dilat na Bulag na makausap si Dahong Palay upang malaman ang mga lihin ni Tagailog laban sa kanya. Sa kabilang dako, makikita ang pakikiusap ni Inang Bayan kay Matanglawin na pawalan si Tagailog. Ibinigay ni Inang Bayan ang nais ni Matanglawin ang lahat ng kanyang salapi, kapalit ng kalayaan ni Tagailog.
Pinalis na siya at nangakong kaagad ding pawawalan ang bihag. Sa pagalis ni Inang Bayan ay siya namang pagdating ni Dahong Palay upang ipabatid kay Matanglawin ang utos ni Dilat na Bulag Nabariling si Tagailog. Subalik hindi ito sinunod ni Matanglawin.
Sa halip, inutosan niyang pakawalan si Tagailog ng isang araw at kinabukasan ay pakukulong muli upang patubusin ng salapi. Hindi na siyan si Dahong Palay, kaya tinungo naman niya si Halimaw at ipinabatid ang planong pagpapalaya ni Matanglawin kay Tagailog kapalit ng salapi. Nang mabatid ni Halimaw ang ginawa ni Matanglawin, pinaalis na si Dahong Palay upang maisagawa na ang kanyang planong kautosan. Nang makita niya si Inang Bayan, ipinabatid nito na ang pangako sa kanya ni Matanglawin ay hindi ibibigay kung wala ang kanyang pahintulot. Wala nang maibigay na sa lapis si Inang Bayan, kaya hiningi ni Halimaw ang kanilang mga suot na kwintas, gintong sing-sing, pulseras, hikaw, alpeler.
Relos, butones, alampay, tapis, korcho at sapatos. Matapos matanggap ang lahat ng ito, inutusan si Inangbayan na umuwi at hintayin si Tagailog. Samantala, dinalaw ni Dahong Palay si Tagailog upang ipabatid na nilakad niya ang kanyang paglaya kinadilat na bulag at matanglawin.
Bati ni Tagailog na suwail si Dahong Palay kung kaya't hindi niya ipinahalata. na alam niya ang tunay nitong pakay. Kaya naman, nang akma na siya ang pawawalan sa pagkakagapos, ay inunahanan ni Tagailog na paslangin at sunugin ang muka ni Daumpalay at ipinagpalit niya ang kanilang kasuotan upang mapagkamalan na siya ang bangkay.
Nang tinungo ni na matanglawin, dilat na bulag at halimaw ang kulungan, inakala nilang ang bangkay ay labi ni Tagailog, kaya kaagad nila itong pinalibin. Tuluyan ng nakatakas si Tagailog at nagpatuloy ang paghihimagsik ng taong bayan sapagkat nililang sila ng tatlong gayuhan sa kalayaan ni Tagailog. Kumalat ang salitang kaluluwa ni Tagailog, ang namumuno sa himagsikan.
Dahil dito, dinakip ni Halimaw si inang bayan at dinala kay Matanglawin upang utusan na ilibing ito ng buhay. Dahil sa inaakala niyang siya ang nag-udyok sa taong bayan na maghihimagsik. Nang dumating si Nabagong Sibol o ang Amerika at Malay Natin o ang Gobyano ng Amerika ay nakipagkasundo sa kanila si Tagailog upang pagtulong ang labanan si Nadilat na Bulag, Matanglawin at Halimaw.
Hindi sila nabigo, kanilang nagapi ang kalaban. Kusang sumukos si Halimaw at itinuro ang pinaglibingan ni Inang Bayan. Naligtas si inang bayan at ang hinukay na libinga ng tatlong dayuhan ay sila ring naging libinga nila ng buhay.
Matapos ang tagumpay na ito, nakiusap si na inang bayan at taga-ilog na bigyan sila ng kalayaan. Subalit, tutol si na bagong sibol at malay natin. Dahil sa pagtanggi, nagbanta si na inang bayan at taga-ilog na magkakaroon ng patayan kung hindi ipagkakaloob ang kanilang kalayaan.
Nagkaroon ng panaginip si malay natin bilang isang babala. Sa panaginip, Naglabas ng agilang ibon si Bagong Sibol, subalit ito'y sugatan. Sinabi ni Inangbayan na ang ibon ay nahagisa ng maliit na balang may elektrisidad. Sa galit, susuguri ni Bagong Sibol si Inangbayan, ngunit bago siya makalapit, lumitaw ang dibingan at nagsibangon ang mga kaluluwa.
Inutusan siya ni Inangbayan na sumumpa na ipagkakaloob ang kalayaan, kundi kikilos ang kanilang Diyos. Biglang lumitaw si Tagailog na may kasamang isang batang lalaki at babae na lumuhod at makiusap na ipagkaloob sa kanila ang kalayaan. Nang hindi pumayag si Bagong Sibol, lumitaw si Haring Kamatayan at nagbanta na kung ipagkakait pa rin ang kalayaan, siya'y tutugisi nito at papaslangin.
Pagkagising imalay natin, kanyang ipinabatid ang panaginip kay Bagong Sibol. Subalit, pinagtawanan lamang siya nito. Dumating ang araw ng muling pakikiusap ni Nainang Bayan at Tagailo, ipinakita nila kay Bagong Sibol at Malay Natin ang mga hukbong Tagalog, kagaya ng infanterya, artelyera, inhenyeria at krusroha, na handang ipaglaban ang kanilang kalayaan. Ngunit sa halip na masindak, nagmatigas ang dalawa. Biglang lumabas ang batang babae at batang lalaki, tangan ng isang malaking libro na naglalaman ng kasulatan ng kanilang kawawang bayan.
Sila'y numuhot at inialay ang libro kay Bagong Sibol. Nang mahulog ito, ay lumitaw ang bandilang tulad ng hawak ni Inang Bayan. Sinambit ng mga bata na kung hindi rin lamang maipagkakaloob ang kalayaan, mabuti pang sila'y kitlin kaysa lumaking mga alipin. Sa huli, dahil sa taintim na pakikiusap ng mga musmos, ipinagkaloob ni Bagong Sibol ang ninimithing kalayaan ni Nainang Bayan at Tagailo.