Kapag lumibot ka sa mga tindahan sa Paitelaguna, hindi malayong makakita ka ng mga ukit na may pirmang PF sa ibaba. Gaano man kalaki o kaliit, detalyado ang mga ukit. Ayon sa mga tendero, ang mga obrang ito ay gawa raw ni Pio Fadul, isa sa pinakamagaling na manguukit noon sa Paiti. Pero malaki na raw ang ipinagbago ni Pio Fadul ngayon.
Sa loob ng dalawampung taon, imbis na sa museyo o mga ukitan, sa gubat na raw siya, madalas matatagpuan. Kinakausap ang sarili, nakikita kung saan-saan, pag-alagala sa lansangan. Kilala ang Paites sa probinsya ng Laguna bilang carving capital of the Philippines. Bago pa man dumating ang mga Espanyol, may kultura na ng pag-uukit sa lugar na ito.
Isang 400 taong tradisyon na pilit binubuhay hanggang ngayon. Kasi noong panahon na Kastila, ang mga ninuno namin, may mga ukitang sa mga silong-silong ng bahay. Ngayon, yung Kastila, tiratanong ko anong bayan ito. Ang kakala naman na yung nag-uukit, tiratanong yung wood carving tools. E sabi, pait.
Ah, pait be, sabi naman. Si Mang Luis Akaak ang isa sa pinakatangyag na mang uukit sa Paiti. Bata pa lang siya, hilig na niya ang pagguhit.
Kaya kumuha siya ng kursong Fine Arts sa UP at naging illustrator ng mga comics. Pero sa pagdaan ng panahon, nagdesisyon si Mang Luis na bumalik sa Paiti para ituloy ang kinagis ng tradisyon. Pinuhay niya sa kahoy ang kanyang talento sa pagkuhin.
Naalala ko ang mga ukit na may pirmang PF. Kilala kaya siya ni Mang Luis? Si Pio Padre mas bata sa amin pero nakakaukit siya ng mahusay.
Talagang umuukit siya noong araw. Yun yung mga trabaho niya, mga nara na mga mural na makakapal. Imiukit niya ng talagang malalim yan. Tapos umuukit siya ng malilik. Malilik na item na gamay silang ang mukha.
Hinahangahan naman namin noong araw yun. Ay, nasa pera. Ang sisang kita yung mukha, no? sa manguukit na kung tawagin Piyo Fadol, gaano nga ba siya kahusay sa pag-uukit noon?
Sa isang gallery sa Paiti, nalaman ko na hindi lang palakahoy, kundi pati bato, kaya raw ukitin ni Piyo. Si Piyo Fadol ay isa sa pinakamangusay na pag-uukit. Baya ng Paiti.
Kinikwento ng maya pa akong asawa, na magaling talaga si Piyo at kahit daw maliit na peraso ng kamoy na parang palito lang ng posporo. Nung panahon na kagalingan talaga, si Piyo mag-ukit. Kaya niyang i-detalye ang yuka. Pero noong taong 2003, bigla raw nagbago si Piyo.
Palado siya ng mga masyaw sa bayan at paiti na nasa sabayot. Nandito siya kabayo eh, kaya na tapos para siyang erbitanyo. Oo.
Na maraming nakasabik sa atawa niya. Oo, magsya. Oo. Tasagay sa kabayo. Oo.
At ng mga masyaw sa paiti. Pero wala na siyang, ay sakit na siya nun. Sa bahay ng mga Valdekantos, isang koleksyon ng mga obra ni Pio ang kanilang naipon. Itong silid na ito, dito matatagpuan yung mga iba't ibang artwork ni Pio Fadul, yung PF na nakikita natin. Tapos, sabi nila, isa daw ito dun sa mga una nilang nakolekta o nakuha nila mula kay Pio, 1970s pa daw ito inukit.
Makikita ninyo, napaka-intricate o. Intricate ng ukit, tapos very smooth pa siya. Mga kinukomission pa raw si Pio Fadol noon ng iba't ibang mga simbahan, including the Vatican.
Itong crucifix daw nito, isa daw ito sa mga kinomission sa kanya ng Roma. Kasama rin, makikita ninyo, katulad nitong crucifix na ito, si Pio Fadol daw napakagaling daw umukit na kahit maliit na maliit na piraso ng kahoy, makikita ninyo kapag may magnifying glass kayo, makikita ninyo. yung detalya ng muka ni Kristo dito. Ito naman, 1990s din, maganda pa rin.
Kitang-kita ninyo, grabe yung expression ng muka. Pero yun nga, habang tumatagal, nagbabago ng nagbabago kasi nagkaroon daw ng sakit. itong si Pio Fadul.
So makikita ninyo itong mga artwork niya, mga year 2000 na ito, early 2000. Medyo rough na o magaspang na yung ukit. Hanggang sa eventually, ganito na yung itsura ng mga inuukit niya. Makikita ninyo ito sa mga souvenir shops.
Ito yung mga ukit ni Pio Fadul na nabibenta na lang for 400, 450 pesos. Pag-alagala man sa kalsada at nagkaroon man ng sakit, patuloy na tinangkilik ng Pamilya Valdekantos ang mga ukit ni Pio. Inukit daw ito ni Pio noong mga 2010. Ito may nakasulat pa PF.
Ang ganda pa rin ang forma niya pero ito ay gawa na lang sa driftwood. Ang sabi sa akin yung nakabili nito, inoffer daw niya ito para lang magkaroon siya ng pangkape, pangasukal. In fact, pag tinignan mo yung dito sa likod, may nakasulat o, mura lang asukal.
Tapos may itsura ng kape, kaldero. Marami kasi doon sa mga inuukit noon ni Piyo para lang pangkain na lang niya. Pero paano nga ba humantong sa ganito ang isang taong biniyayaan ng pampihirang talento?
Nang galing sa pamilya ng mga mang-uukit si Pio Fadul. Ang kanyang ama at mga kapatid naging tanyag hindi lang sa Pilipinas kundi pati sa ibang bansa. Hindi man nakatapos ng high school, itinuring na isa sa pinakamagaling noon si Pio Fadul.
Pero ano nga bang nangyari kay Pio at mula sa katanyagan, nauwi siya sa lansangan? Ito ata siya eh. Sa isang maliit na eskinita sa paite, natagpuan ko si Pio Fadul.
Kayo po si Kuya Pio? Ay, hello po. Ako po si Kara.
Kamusta po? Ano po ito? Inuukit niyo? O, ukitin niyo po. O, ukitin niyo po.
Makwento ang Piyo na aking nakilala. Ako po yung maraming ukit sa Santo Domingo Church. Santo Domingo Church? Doon ako maraming ukit.
Wait, ito na ako marami, Santo. Pero minsan, bahagyang natutulala. Pero ming inaalala ang mga panahon nung siya'y sikat pa at namamayagpag ang kanyang mga mahuhusay na likha.
Sa Italy, may uukit ako sa Italy. Sa Italy? May mga uukit ako doon.
O, magtalihan na po ka na, Gordon. Ako umukit. Ikaw umukit?
Hmm. Arkang... Tatlo Arkanghel na 5 feet.
Tsaka isang... isang 8-footer na Sebastian. Yung may panas.
Tsaka... isang last supper na 5 feet. Yung buong last supper? Oo, 5 feet. Ako tumira nila.
Pero nagkasakit daw kayo tay? Ay, matagal po ako hindi nagukit. Ganong katanggal kayo hindi nagukit?
Kuy lang, kuylat taon din eh. Na nalibang ako sa espada. Lagi ako may espada. Ikinwento niya sa akin ang mga panahong tumira siya sa gubat at ang araw na may nagpakita umano sa kanya.
Si Cristo nagpakita sa akin, si Maria nagpakita umano ito. Nagpakita sa akin. Maria, nakita ninyo?
Oo, nagpahitin. Tsaka si Kristo. Saan? Saan si Kristo nagpakita?
Sa may talon. Sa gubat? Oo. Anong sinabi sa inyo? Wala, gumanto lang sa akin.
Gumanyan? Oo. Mataas pa sa puno. Tapos si Kristo, anong sinabi sa inyo? Wala, gumanyan din sa akin.
Bumaw din sa akin. Tapos, ang... Ang mata niya, ang mata ni Kristo, asol. Si Maria, asol ang mata. Tapos parehong kulot.
Matang sa ilong. O tapos, anong naginawa ninyo? Wala, hindi. Iniukit ko na siya. Iniukit ko.
Ginalat ko. Parang nagpa-ukit niya sa akin. Sino nagpa-ukit sa inyo?
Yung nasita. Parang nagpa-ita sa akin. Hindi, iniukit ko.
Inukit ni Piyo mula sa kanyang imahinasyon ang kanyang mga nakita umanong aparisyon. Noon ko lang naintindihan kung bakit di tulad ng ibang rebulto na may pinagkokopyahang larawan, kakaiba ang itsura ng mga santo sa mga obra ni Piyo. Ang Diyos Ama ay hanggang dito ang balbas. Pinakita lang. Pinakita rin ang Diyos Ama sa inyo.
Oo. Pinakita rin ang kanyang katauhan hanggang dito ang balbas. Masipiyo, nilibot namin ang mga tindahan. Lalo ko pang naintindihan ang kanyang pinagdaanan.
Ah, so ibig sabihin yung iba dito, ginawa niya nung may sakit na siya? Mas marami siyang ginawa nung ano. Mas mahal yun.
Kasi mas maganda yun. Mas mahal. Oo, mas maganda yan. Bakit kaya? Mas mahatindi nga ako.
Mas mahatindi, imahin na siya. Noong may sakit ako, lalo matindi. Mas mahatindi, imahin na siya.
Imahin na siya, ano? Ang obrang ito na may detalyadong ukit, ginawa rin ni Pio habang siya ay may sakit. So, magkano po ito binibenta?
Ano yan? 150,000. 150,000?
Oo. Sus, Mario. 2,000 na yun pa yan nandito.
Ayon kay Pio, marami sa kanyang mga inuukit ngayon, binibenta na lang niya ng halagang 400 piso. Sapat lang pambili ng ulam sa araw-araw. Gayong ang bintahan sa kanyang mga obra, libo-libo ang halaga.
At kung susuyurin mo pa ang social media, may mga ukit si Pio na libong dolyar ang presyo. Nakalulungkot isipin kung sino pa ang pinayayaan ng kakayahan. Siya pa ngayon ang lugmok sa kahirapan.
Kahirapan din ang nagtulak kay Chef Mel Avino para lisanin ang kinagis ng talento. Iniwan ko yung wood carving unang-una. Mahirap gawin, matigas. Ang tagal ng kita.
Matagal kumita siya din. Pero yun nga. Tapos maliit lang din.
Maliit din. Malitang kita? Malitang kita.
Misang kasi kung ako'y trabaho doon lamang, so magkano lang namang ang ukit. Tulad ng maraming tagapaiti, mang uukit din ng kahoy ang tatay ni Chef Mel. Pero gaano man kahusay sa pag-uukit ang kanyang ama, kapos na kapos daw ang kanilang kinikita. Masuka lang. So, magkano lang yung ukit na inaano niya?
Ay kami anim na magkakapatid. Oo. So, nahihirapan siya. Magkano lang ang kinikita ng trabahador na manguukit? Natatandaan ko nun.
Nagbibigay lang siya. Pag-iisya ng 2,000 kada linggo. Pero ang mamahal po ng mga ukit ha, bakit 2,000 lang? Ay kasi yung price na lang nun, nung pag-uukit.
Kung nasa, I mean, nasa, e ba, kukumayari, nung craft, handi craft. Gallery. Gallery, handi craft.
So, mura ko lang makukuha doon sa, at magkano lang yung uukit na ibabayad ko sa kanya. So, para kumita ka sa pang-uukit, anong kailangan? Kailangan sa sarili mo. Ikaw magmamanage. Ito ang dahilan kung bakit nagdesisyon si Chef Mel ng mga ibang bansa at dito umukit siya ng bagong landas.
Kung dati kahoy ang kanyang inuukit, ngayon sa gulay at yelo siya lumilikha ng mga obra. Kaya iniwan ko na rin. Tsaka, hindi ako nagsisi dahil nagkapangalan ako. Naging, I mean, yung tatay, kung hindi nagkaroon ng pangalan, susubang galing niya, nabigyan ko siya ng pangalan sa industry ng culinary art. Kumpara sa kahoy, mas madaling ukiti ng yelo.
Pero dahil natutunaw ito, kailangan mabilis kang kumilos. Music Dapat kabisado mo ang galaw ng yelo para malagyan mo ito ng detalye bago ito malusaw at tuluyang maglako. Music Ang pinakamasaklap sa lahat, kapag natapos na ang obrang iyong pinaghirapan, unti-unti lang ito matutunaw.
Pag tinitigang ko, tinitigang ko. For five hours, wala na ito. Anong pakitanda? Pakot ko, nasayang. Hindi naman nasayang, dahil kumita.
Naghihinayang ako sa art ko na ginawa. Na dapat ay nainalagay sa gallery, nakikita na madaming tao, nakikita na mga batang sisibol, na batang generation. Ilang beses nang nanalo sa ibang bansa si Chef Mel para sa kanyang mga ice sculpture.
Pero Anya, nangangarap pa rin siya na sana pagdating ng panahon, makabalik siya sa kanilang kinagis ng tradisyon. So nagde-dream pa rin kayo hanggang ngayon? Yes, hanggang ngayon po ma'am. Dream na dream ko pa rin.
Gusto kong ilabas. Gusto kong ilabas yung aking imagination. Legacy ng tatay ko, legacy ng lolo ko.
Pero habang kumakayod pa siya para sa pamilya, sa yelo at sa gulay muna siya uukit ng pangalan. Kahit pakalabasa lang ang kanyang inuukitan, mababakas ang talento ni Chef Mel sa kanyang mga likha. Pinaghihirapan ang bawat isa, kahit alam niyang itatapon lang ito kapag tapos na ang trabaho. Habang naguukit si Chef Mel, isang pamilyar na muka ang lumapit at nanood.
Isa lang ang naisip ko nung mga oras na iyon. Apat na raang taong pinanday ang talento ng mga mang-uukit ng paite. Nakapanghihinayang.
Ganda! Na kailangan pa nilang makipagsapalaran para lang kumita at mapahalagahan. Noong 2005, idineklarang Carving Capital of the Philippines ang bayan ng Paiti. Bagamat marami ng nag-aabroad, kahit papaano, buhay pa rin ang tradisyon ng pag-uukit sa Paiti.
Isa sa mga master carver ng bayan, si Paloy Cagayan. Nagmula sa mahabang linya ng mga mang-uukit si Paloy. Mula sa kanyang lolo Junicio hanggang tatay na si Justino, kilala sila sa pag-uukit ng mga santo.
Pero tulad ng ibang mang-uukit ng paite, May problema rin kinakaharap si Paloy. Ang problema sa kahoy. Kasabay ng pagdedeklara sa Pai-Te bilang carving capital, ipinatupad din ng gobyerno ang isang total log ban. Bawal ng pumutol ng kahoy sa mga kagubatan. Paano ka nga ba magpapatuloy ng tradisyon ng pag-uukit kung wala namang kahoy na uukitin?
Mahaba ang prosesong pinagdadaanan ng kahoy bago siya magiging ganitong klaseng obra maestra. Andito ako ngayon sa shop ni Paloy Cagayat, isa sa mga sikat na mga manguuhit dito sa Paete, Laguna. Ito si Sir Paloy. Hi Sir Paloy! Salamat.
Kumusta po? Ito po ba'y gagawin din pong santo? Oo, isa yung gagawin ng St. Joseph na may dalang bata. Ah, gagawin ng St. Joseph. Ay, parang ano po pala, ano?
Hindi po pala siya iisang kahoy lang? Oo, kasi nga wala na makakuha malalaking kahoy. From malilit na kahoy, pinagdad.
Parang pinagdudugtong-dugtong lang pala siya. Dahil ipinagbawal ang pagputol ng mga puno, Umaasa na lang sila sa mga natumbang puno tuwing bagyo at mga maliliit na sanga at puno. Isang uri ng kahoy ang permi nilang ginagamit sa pag-uukit.
Ang tawag dito, batikuling. Itong punong ito, gustong-gusto nilang ukitin kasi daw, medyo malambot siya, magaan, at ang pinakamaganda, hindi siya inaanay. Ang problema, kasama rin sa log ban ang punong ito.
Nang magdeklara ng total log ban ang Pilipinas, isa sa mga trabaho na posibleng mawala ay yung mga manguukit ng paete. Kaya ang naisip ni Sir Paloy para maipagpatuloy pa rin yung kanilang kinagis ng tradisyon, ay siya na mismo ang magtatanim ng mga puno ng batikuling na kanilang uukitin. Medyo bata pa yung mga punong ito, nakikita nyo naman medyo maliit pa siya at hindi pa po pwedeng uukitin. Pero hopefully, as the years go by, lalaki rin ang mga ito at magkakaroon ng uukiting mga kahoy ang mga kabataan ng Paiti. Sa ngayon, lagpas 800 puno na ang naitatanim ni Paloy.
Pero lubhang maliliit pa ang mga ito. Yung dinekliraan pa nito yung carbon capital, tapos may isang batas naman nakakontra. na bawal namang gumamit ng kahoy na galing sa gubat.
Kasi ang batikuling is from the gubat. Sana'y magkaroon kami ng special na permiso na pwede gumamit hanggat hindi namin napapalaki yung aming tanim na batikuling. Naglabas na ng resolusyon ng Pamahalaang Bayan ng Paiti para mabigyan sila ng exemption sa log ban. Sumulat na sila sa Malacanang sa pamamagitan ng Department of Environment and Natural Resources o DNR.
Pero wala pang sagot tungkol dito. Habang hinihintay ang sagot ng gobyerno, patuloy na magtatanim ng batikuling si Paloy. Hindi na para sa kanya, kundi para sa mga batang magmamana ng kultura. So itong ginawa nyo pong pagtatanim ng batikuling, hindi lang ito para sa shop ninyo?
Ah hindi, para sa mga bata ng paiting Para ano po? Para kung halimbawa magkaroon na interest sa pag-uukit din, meron silang maukit ng batikuling Ang tanong, meron pa bang batang gustong mag-ukit? Yan ang abangan, susunod na kabalata Para sa pamilya Cagayat, ang kultura ng pag-uukit ay isang pamana na ipinapasa-pasa sa bawat henerasyon.
Pero ayon sa master carver na si Paloy Cagayat, kakaunti na lang ang mga batang interesadong mag-ukit ngayon. Marami ang mas pinipiling mga ibang bansa o di kaya'y umukit ng landas sa ibang larangan. Dollar eh.
Tsaka hindi mo kailangan mag-aral ng matagal. Na katulad ko, na bago natuto sa pag-ukit ng kahoy ay mga apat na taon na kailangan mo inapakaraming pangukit. Samantalang sila, apat na pangukilan. Nakakatapos na sila, kaya kutsilyo lang.
Ilan sa mga anak ni Paloy, nagbago na ng karera. Laking pasalamat niya na nagkaroon ng hilig sa pag-uukit ang kanyang bunsong si Franco. Kahit papaano, may magpapatuloy sa kanilang kinagis ng tradisyon.
Pero hindi lahat katulad ng pamilya kagaya. Naalala ko si Pio. May magtutuloy pa kaya ng kanyang talento? Ito si Neil Bagamano, isa sa mga apo ni Pio. Bagamat maguhan pa lang sa pag-uukit, nakitaan na ng talento si Neil.
Mahusay siyang gumuhit at maglagay ng detalye sa mga obrang pwedeng-pwedeng maihangay sa mga likha ng mga maestro ng kanilang bayan. Di tulad ni Piyo na ima- Ang ahinasyon ng pinapagana sa bawat obra, metikulosong sukat at guhit ang ginagamit ni Neil sa kanyang mga ukit. Para matiyak na maging ang mata, ilong at bawat hibla ng kanyang gawa maging perpekto.
Ano yung kakaibang galing ng lolo mo? Yung bilis si Loro. Mas mabilis siya gumawa. At kabisado nga po yung ginagawa.
Hindi daw siya gumagamit ng drawing. Ayun po, di po siya masyado tumitingin sa mga kopiyahan o sa mga drawing. Parang kabisado na nga po.
Ay nakakita ko parang niya sa pag-portrait. Nakikita ko, talo ako. Ayoko na yan lang, ay kalkulasyon na eh.
Ayoko na niya talagang naka-portrait siya, naka-drawing ka agad. Tinalo ko sa parang. Kaya ang kanilang hatian, si Piyo ang uukit ng katawan. Sinil naman ang bahala sa mukha.
Sa ngayon, nagbalik na sa kanilang tahanan si Piyo. Inaalagaan siya ng kanyang anak at apo. Sa tulog ng kanyang apo, unti-unting na ibabalik ang dating Piyo. Sana hindi mapatid ang ipinamanang talento. Sa ngayon po kasi ikaw, konti na lang kabata ang may interest mag-ukit.
Eh bakit ikaw? Gusto mong ito pa rin? Kasi po, ayaw ko masayang yung talent naman na ibigay sa akin para mag-anit ko din po.
O, itutuloy ko itong ginagawa namin na pag-ukit. Kasi may kita naman kami dito. Tapos may patuloy rin yung kultura ng tradition dito sa Paito. Bago namin nilisan ang payte, nakita namin muli si Pio Fadul, palakad-lakad sa mga tindahan at museyo. Sinong mag-iisip na minsan sa kasaysayan, isa siya sa mga mang-uukit na pinakahinangaan?
Sana patuloy pang mamayagpag ang talento ng mga mang-uukit tulad ni Piyo. Mapigyan ang pagkakataon sa lupang tinubuan para hindi na sila kailangan pang lumisan. Makapagpunla ng mga bagong binhi para ang kinagis ng tradisyon ay maipamana sa susunod na henerasyon. Mabigyang halaga ang kanyang mga obra maestra para ang inukit na kahapon ay manatiling buhay hanggang ngayon. Ako po si Cara David at ito po ang Eyewitness.