Ekspresjonizm
Kierunek powstały na przełomie XIX i XX wieku, którego głównym założeniem było wyrażanie skrajnych emocji w sztuce. Początkowo rozwijał się w Niemczech i Austrii, swój początek również wziął z malarstwa (deformacje, ostre kolory).
Główni przedstawiciele (malarstwo): • Oskar Kokoschka • Paul Klee • Edvard Munch • Vincent van Gogh (częściowo)
Głównym przedstawicielem epoki w literaturze byli niemieccy pisarze: Bertold Brecht, Franz Kafka.
W muzyce wyróżniamy dwa rodzaje ekspresjonizmu:
• słowiański: Aleksander Skriabin, Karol Szymanowski – dominują tutaj ekstaza, uniesienie, mistycyzm (dążenie do katharsis)
• wiedeński: Arnold Schönberg, Alban Berg, Anton Webern (tzw. Nowa Szkoła Wiedeńska) – dominują lęk, przerażenie, obłęd, strach
EKSPRESJONIZM SŁOWIAŃSKI
U Karola Szymanowskiego ekspresjonizm łączy się z impresjonizmem (utwory z drugiego okresu twórczości, bardzo ekspresyjne i wyszukane brzmieniowo: Mity, Metopy, Maski, Koncert skrzypcowy, III symfonia „Pieśń o nocy”)
Aleksander Skriabin (1872-1915)
Początkowo zasłynął jako pianista. Komponował głównie utwory fortepianowe, był pod wielkim wpływem muzyki Chopina. Inspirował się szczególnie jego harmoniką, co widać wyraźnie w jego cyklach preludiów fortepianowych. Z czasem kompozytor zaczął szukać bardziej zaawansowanych rozwiązań harmonicznych. Napisał cykle preludiów fortepianowych, 10 sonat fortepianowych, etiudy, mazurki.
Od 1900 r. zaczął pisać utwory orkiestrowe, często z koncertującą partią fortepianu przeznaczoną dla siebie:
• Boski Poemat (III symfonia)
• Poemat ekstazy (IV symfonia)
• Prometeusz – Poemat ognia (V symfonia) – przeznaczony na ogromną obsadę: orkiestra, fortepian, fortepian świetlny, chór
Skriabin cierpiał na przypadłość zwaną synestezją polegającą na łączeniu dźwięków z kolorami, stąd zastosowanie u niego „fortepianu świetlnego”, który miał podczas gry rzucać na ekran wielobarwne efekty kolorystyczne.
W utworach orkiestrowych ekspresję kompozytor osiąga głównie dzięki środkom harmonicznym, stosuje coraz bardziej wyszukane akordy, które buduje nie tylko z tercji ale także z kwart. Najbardziej charakterystyczny to akord prometejski (zbudowany z różnych rodzajów kwart) oraz akord syntetyczny (zbudowany z dźwięków skali całotonowej). Kompozytor stosuje nowatorskie i wyszukane połączenia akordów.
Skriabin jest także autorem pracy teoretycznej pt. „Fantazje prometejskie”, w której to wiązał muzykę z filozofią, ekstazą, upojeniem.
Jego kolejnym planem było stworzenie monumentalnego misterium. Miało to być połączenie muzyki, tańca, świateł (wg Skriabina miało być wykonane u podnóża Himalajów przez 2 tysiące wykonawców). Miało ono przynieść totalne katharsis. Jednak to dzieło pozostało jedynie w planach, ponieważ nagła śmierć kompozytora uniemożliwiła pracę nad misterium.
EKSPERZJONIZM WIEDEŃSKI
Arnold Schönberg (1874-1951)
Był związany przede wszystkim z Wiedniem, częściowo z Berlinem. Wykładał tam, jednak jedynie do 1933 roku, ponieważ wtedy (dojście Hitlera do władzy) NSDAP sztukę (w tym muzykę) sprowadzono do celów propagandowych. Odrzucono twórczość nowoczesną (ekspresjonizm, kubizm, surrealizm). Skonfiskowane dzieła wyprzedawano za granicę lub palono publicznie na stosach. Ze szczególną zaciekłością zwalczano artystów pochodzenia żydowskiego. Określano ją mianem tzw.sztuki zdegradowanej czy zwyrodniałej. Wielu artystów wybrało wtedy emigrację. Schonberg wyjechał do USA.
Schonberg początkowo, do około 1909 roku komponował w stylu neoromantycznym (późnoromantyczna, schromatyzowana harmonika, poszukiwanie nowych środków wyrazu i brzmienia)
Utwory z tego okresu:
• Rozświetlona noc – poemat na zespół kameralny
• Peleas i Melizanda – poemat orkiestrowy zainspirowany symbolistą Maurice Maeterlinckiem (operę pod tym samym tytułem do tego samego tekstu napisał Debussy)
• symfonia kameralna na 15 instrumentów, każdy z instrumentów potraktowany solistycznie
• II kwartet smyczkowy – w dwóch ostatnich częściach wprowadza solo sopranu
Po roku 1909 jego muzyka staje się atonalna, ekspresja wzmożona (strach, duch, podświadomość, halucynacje). W melodii zaznaczają się bardzo duże skoki, dramatyczny charakter wyraża się poprzez atonalność. Rytmika jest nieregularna, „poszarpana”; brak pulsu, o wszystkim decyduje ekspresja. Poszukuje również nowych barw brzmienia.
Utwory z tego okresu:
• 3 Klavierstucki (utwory na fortepian, gdzie po raz pierwszy stosuje flażolety fortepianu)
• 5 utworów na orkiestrę – stosuje tutaj tzw. „Klangfarbenmelodie”, czyli melodię barw (np. trzeci utwór – „Farben”), te same akordy pojawiają się w zmienionych instrumentacjach – nakładają się, przechodzą jeden w drugi
Utwory stają się coraz krótsze, co także wynika z skondensowanej i silnej ekspresji:
• monodram „Oczekiwanie” – składa się z jednego wykonawcy i orkiestry (sopran + orkiestra), przedstawia strach kobiety poszukującej ukochanego w lesie, znajduje go zmarłego – pomieszanie emocji (strach, nadzieja, rozpacz), akcja skupia się na przeżyciach głównej bohaterki
• Szczęśliwa ręka – monodram, którego bohaterem jest mężczyzna, tekst jest symboliczny, nierealny; występuje chór, który recytuje wielogłosowo; centralny problem to zdrada kochanki
• Pierrot Lunaire – dzieło z 1912 r., to cykl poematów na głos śpiewnie recytujący; wykorzystuje technikę Sprechgesang (technika wykonawcza pomiędzy śpiewem a recytacją, w której jednak dokładnie oznaczone są wartości rytmiczne oraz wysokości dźwięków); skład instrumentalny jest kameralny (8 instrumentów), w każdym poemacie zestaw instrumentów jest inny .
W latach 1916-1923 kompozytor przestaje tworzyć, szuka nowej techniki, porządku, który stworzyłby jakieś zasady w atonalnym świecie dźwiękowym. W ten sposób powstała nowa technika – dodekafonia. Bazuje ona na serii 12 różnych dźwięków, która staje się podstawą utworów. Każdy dźwięk jest tak samo ważny, nie ma tu hierarchii ważności. Kompozytor tworzy zupełnie inną serię do każdego kolejnego utworu. Wszystkie dźwięki miały w założeniu występować jednakowo często. Stosowano przekształcenia serii, które opierały się o zasady kontrapunktu: • inwersja (odwrócenie interwału) • ruch raka • rak w inwersji • augmentacja, diminucja • transpozycja serii
Powstają zatem pierwsze utwory dodekafoniczne (od 1923 r.)
• Suita op. 25 na fortepian (Preludium, Gawot, Intermezzo, Menuet, Gigue)
• Wariacje op. 31 na orkiestrę (maksymalne różnicowanie serii dodekafonicznej)
• Koncert na fortepian
• kantata „Ocalały z Warszawy” na głos recytujący, chór męski i orkiestrę (w I części pojawia się recytowana partia męska, która relacjonuje masakrę w getcie, II część to chór unisono z orkiestrą – rodzaj modlitwy)
• Mojżesz i Aaron – opera, niedokończona
Alban Berg (1885-1935)
Uczeń Schönberga. Jednak z całej trójki kompozytorów wiedeńskich najbardziej neoromantyczny, najmniej postępowy, miał zostać poetą. Początkowo jego utwory były tworzone w duchu ekspresjonizmu (najważniejszym przykładem jest opera „Wozzeck” wg dramatu Georga Büchnera – poszczególne fragmenty opery upodabniają się do form z poprzednich epok, np. sonata, passacaglia, wariacja). Jednym z jego istotnych dzieł jest Koncert kameralny na fortepian, skrzypce i 13 instrumentów dętych.
W latach 20-tych kompozytor przejmuje dodekafonię:
• Koncert skrzypcowy „Pamięci Anioła” (pamięci zmarłej córki przyjaciół) – seria dodekafoniczna składa się z pochodu tercji (tworzące trójdźwięki)
• Suita liryczna na orkiestrę
• opera „Lulu” – niedokończona
Anton Webern (1883-1945)
Również uczeń Schonberga. Formy które tworzył były skondensowane, miniaturowe. Chciał uzyskać maksimum ekspresji w najmniejszej formie („styl aforystyczny”). Utwory przed dodekafonią:
• Sześć utworów na wielką orkiestrę
• Pięć utworów na orkiestrę
Po przyjęciu dodekafonii tworzy tzw. punktualizm – traktowanie dźwięku jako punkt, zwane także „techniką dźwięków izolowanych”. Dźwięki są rozproszone pojedynczo lub w grupach. Faktura często pozbawiona jest współbrzmień i daje wrażenie rozsypania dźwięków w różnych rejestrach:
• Wariacje fortepianowe op. 27
• Wariacje orkiestrowe op. 30
• Kwartet smyczkowy
Technika dodekafoniczna została rozpropagowana przez Teodora Adolfa Adorna i jego książkę pt. „Filozofia nowej muzyki”. Łączy on w niej ideę rozwoju w muzyce z Schönbergiem i dodekafonią. Książka ta podzieliła świat muzyczny na dwa fronty.
Do dodekafonii nawiązywali także inni twórcy:
• Ernst Krenek
• Konstanty Regamey
• Rene Leibovitz
• Józef Koffler (jedyny Polak stosujący dodekafonię w I poł.XX wieku)
Równocześnie z Schönbergiem dodekafonię tworzył inny, austriacki kompozytor – Joseph Mattias Hauer, z tym, że u niego tworzenie serii wiązało się z innym sposobem notacji muzycznej („pięciolinia” miała osiem linii).
Dodekafonia na dalszym etapie rozwoju (lata 50-te) przekształciła się w serializm.